KRATKE KNJIŽEVNE FORME KAO IZAZOV I INSPIRACIJA

 

Forma književnog djela je jedno od ključnih pitanja na koje moramo odgovoriti prije samog procesa pisanja, jer od odgovora na to pitanje zavisi i čitav niz segmenata djela: kompleksnost radnje, broj likova koje ćemo opisati, koliko tema obraditi i nikada nije samo puki odgovor na pitanje koliko će dugo djelo biti. Sklonost ka pisanju kratkih književnih formi u mom slučaju se razvila spontano, proizišla iz mog osobenog stila pisanja, svojevrsnog pjesničkog i pripovjedačkog minimalizma, ali i duboke ubjeđenosti da je  „manje ponekad više“, te našla svoj prirodan  izraz u kratkoj priči, eseju,  i nerijetko u pisanju haiku poezije.

Upravo kratke književne vrste zahtijevaju od pisca da bude majstor forme, da kroz maksimalno precizan i konkretan jezički izraz, bez pretjeranih opisa i raskošnog stila izražavanja, zahvaljujući svom izoštrenom sluhu za stvarnost, stvara književna djela zanimljiva savremenom čitaocu i po temama i problemima koje postavlja.

Nimalo slučajno, na pitanje u kojoj se literarnoj formi, po njegovu uvjerenju, najbolje može izraziti, Hajnrih Bel, veliki njemački nobelovac, je malo oklijevao, premišljao se i konačno odgovorio: „Kratka priča mi je najdraža. Vjerujem da je ona u istinskom smislu te riječi moderna, to znači sadašnja, intenzivna, stroga  Ona ne podnosi ni najneznatniju nemarnost, i ona mi ostaje najmilijom proznom formom, jer se takođe najmanje da šablonizirati.“

Zbog svog pripovjedačkog minimalizma kratka priča mora biti efektna, stoga autori pribjegavaju „oneobičavanju običnosti“; često u tim pričama uočavamo sklonost prema svojevrsnoj pripovjedačkoj začudnosti, ponekad, pak, u svega nekoliko kroki poteza perom, u njima nalazimo niz prodornih psiholoških analiza svijesti savremenog čovjeka.

Moderne kratke priče tek rijetko imaju uvod, radnja gotovo uvijek počinje na način da čitalac naprosto bude „katapultiran“ u samo središte zbivanja, a i završeci priča su isto tako nagli i otvoreni, ne sadrže klasičnu pouku, već ostavljaju dovoljno prostora čitaocu da i sam, u skladu sa svojim shvatanjima i razmišljanjima, doprinosi razumijevanju same biti djela.

Haiku, pak,  tradicionalni japanski oblik poezije koja se smatra najkraćim oblikom poezije na svijetu, osvojio me jednom drugom osobinom – on uvijek izražava ono bitno, na djetinje jednostavan način,  bez stilskih figura,  suvišnih riječi i gomilanja nepotrebnih ukrasa.

Ljepota upotrebljenih običnih, svakodnevnih riječi, u trostihu 5-7-5,  naprosto plijeni svojom neposrednošću, istinitošću, jednostavnošću iskaza, svođenjem haikua na njegovu esencijalnu, taoističku bit.

Za mene je predstavljalo zadovoljstvo, ali i pravi izazov što sam se odazvala na Međunarodni konkurs  savremenih kratkih književnih formi Instituta za nauku, alternativu, kulturu i umjetnost Skoplje, bez obzira na prethodno iskustvo u pisanju kratkih priča i haiku poezije. Naime, kategorija za koju sam se opredjelila bila je književna kritika, koja je u mojoj svijesti bila nespojiva s pojmom kratkih formi. Činilo mi se teškim, ako ne i neizvodljivim zadatkom, da sve osobenosti i raskoš jednog književnog djela, koje se može predstaviti na mnoštvo načina i u različitim aspektima, predočim u tako sažetoj formi koja obuhvata samo jednu stranicu teksta.

Kratkoća zahtijeva svođenje na samu bit, esenciju onog suštinskog. Mislim da je taj cilj kratkih književnih formi mnogo lakše ostvariti u kratkoj priči i pjesmi, nego u književnoj kritici.

Smatrala sam da ću učiniti nepravdu piscu, pa i samom književnom djelu koje je predmet moje kritičke opservacije, ako sva zapažanja, asocijacije, uočene reminscencije, svoje poznavanje književnosti i intertekstualnih poveznica žrtvujem zarad svetog principa kratke forme – konciznosti i biti.

Ipak sam se bez predrasuda prihvatila tog, po mom mišljenju, teškog zadatka. Trebalo je uposliti drugu vrstu sposobnosti i energije, ograničiti ono naše zaneseno, odveć  entuzijastičko poniranje u djelo i u svega nekoliko poteza dati pregled i analizu najvažnijih osobenosti djela. Pri tome sam imala u vidu prvenstveno dnevnu književnu kritiku koja po svom karakteru treba da bude što komunikativnija, da  teži uspostavljanju prisnosti, mosta, između knjiga koje se pojavljuju i čitalaca.

Kraći književni prikaz ima i svoju praktičnu stranu: u savremenom svijetu nisu samo autori u potrazi za čitaocem, već je i potencijalni čitalac u stalnom strahu i potrazi za izgubljenim vremenom. On naprosto nema želju i koncentraciju da se posveti čitanju dužih tekstova, tako da je poželjno da književni prikaz, pogotovo kada se objavljuje u npr. Kulturnom dodatku dnevnog lista, bude kratak i da njegov sadržaj bude jezgrovit i maštovit kako bi privukao pažnju potencijalnog čitaoca.

I tema kojoj se uvijek vraćam, iako je za mene kao bibliotekara bolna: U današnje doba hiperprodukcije knjiga, kada pišu svi, nikako i ni po koju cijenu ne smijemo odustati od te  Potrage, kao što bi rekao Hajnrih Bel, za pravim, istinskim i posvećenim čitaocem, jer nema književnosti bez komunikacije.

 

Tatjana Tomić, dipl. bibliotekar i komparativista

Gradačac, BiH

DJEČJA KNJIŽEVNOST

 

Prema Crnković i Težak (2002), pod dječju književnost ubrajaju se sva ona djela koja su svojom tematikom, formom, karakteristikama poput jednostavnosti i jasnoće, namijenjena dječjoj dobi te ih u većini slučajeva čitaju isključivo djeca. To je onaj dio književnosti koji je svjesno namijenjen dječjem uzrastu ili ih u početku autori nisu namijenili djeci, ali su s vremenom, izgubivši mnoge osobine koje su ih vezale za njihovo doba, postala prikladna djela za dječju dob, potrebna za estetski i društveni razvoj djece.

Djela koja pripadaju dječjoj književnosti često sadrže pouku, ona utiče na razvoj dječjeg morala, razlikovanja dobrog i zlog, objašnjava pitanja vjere, dobrog ponašanja, međuljudskih odnosa, pruža informacije te obogaćuje znanje iz mnogih područja. Bez obzira na spomenuto, glavna funkcija dječje književnosti ipak je umjetnička, a ne didaktička.

Pa tako isti autori (Crnković i Težak, 2002: 8) navode da „dječja književnost nije sluškinja ni pomoćnica pedagogije u bilo kojem njezinom smjeru, makar ona, upravo kao književnost i umjetnost, i te kako pridonosi odgoju“.

 

Vrste dječje književnosti

 

Prema Crnković i Težak (2002) rodovi, vrste i podvrste u dječjoj književnosti jednaki su kao i u književnosti za odrasle. Autori navode glavne vrste dječje književnosti koje se dijele u dvije grupe. Prva je grupa prava dječja književnost u koju spadaju slikovnica, dječja poezija, priča, dječji roman ili roman o djetinjstvu. Za njih se smatra da pripadaju pravoj dječjoj književnosti zato što ispunjavaju određene kriterije kojima se književnost određuje kao dječja. Djela su pisana za djecu, glavni junaci su djeca, životinje ili nešto njima blisko te su od izdavača deklarisane kao dječje. U drugu grupu, odnosno granične vrste spadaju basne, roman o životinjama, avanturistički ili pustolovni roman, istorijski roman, naučna fantastika, putopisi i biografska djela. Ta se grupa naziva graničnom zato što djela nisu pisana prvenstveno za djecu.

 

Veliku ulogu u razvijanju ljubavi prema čitanju imaju vspitači, nastavnici  i roditelji jer su oni prvi koji bi trebali djetetu utrti put i ljubav prema čitanju. Zadaća je odraslih omogućiti im uvid u različite teme i otkriti niz sadržaja, kao i osigurati im podršku prilikom susreta s nečim novim, nedovoljno upoznatim. U današnje vrijeme naglašenog tehničko-tehnološkog napretka, sve je teža uloga roditelja, vaspitača i nastavnika jer je dječja pažnja već od malih nogu usmjerena prema televiziji, tabletima i računarima, a djela koja se svrstavaju pod dječju književnost padaju u drugi plan. Zbog toga je veoma važno napisati dobro djelo kako bi ono svojim sadržajem i slikom privuklo djetetovu pažnju. Danas  je tržište preplavljeno velikim brojem književnih djela, no nisu sva jednako kvalitetna. Autori se trebaju i moraju prilagoditi današnjem vremenu te tekstom, temom i ilustracijom ponajprije privući čitaoce, a zatim im svojim djelima poslati određenu poruku. Da bi se to postiglo nužna je uska saradnja autora i ilustratora. Jezik u književnim djelima za djecu treba biti jednostavan, jasan i razumljiv, Tekst u djelima mora biti usklađen sa likovnim prikazom. Književna djela omogućavaju autorima da jezik upotrebljavaju na kreativan način, a istovremeno upućuju na problematiku svakodnevnog života koja nerijetko svojom težinom i ozbiljnosti odudara od lepršavih tema radosti odrastanja. Djeci su potrebni upravo alati, odnosno riječi, kojima će uspostaviti odnos prema svijetu koji ih okružuje i definisati sebe, pa tako i spoznati teme koje se izravno i neizravno problematiziraju u djelima. I sam način čitanja djela veoma je bitan jer se njime privlači dječja pažnja,posebno kod djece mlađeg uzrasta. U najranijoj dobi dijete “čita” samo slike, i one podstiču njegovu maštu. Čitati bi trebalo veselo i zabavno kao da se zajedno igramo, podsticati ih da učestvuju, postavljati im pitanja, komentarisati s njima odgovore, pohvaliti ih i nagraditi. Čitanje djela utiče na rast i razvoj djeteta te razvija u njima osjećaje poput empatije, tolerancije, poštovanja, razumijevanja, znatiželje, pravednosti, i podstiče pozitivne odnose među djecom. Putem oslikanih stranica književnih djela djeca na interesantan način uče o stvarima iz njihove okoline te društvenim vrijednostima važnim za život. U čarima slikovnica ne uživaju samo djeca, već i odrasli jer slikovnica je sinonim za djetinjstvo.

 

dr Saša Delić

КАКО СТАНАВ ХАИЏИН

 

 

Јас и Хаику. Само два збора, толку мали и толку едноставни. Реченица поминијатурна од самото хаику. Чиниш, тука е сè јасно, не може да има никаква приказна. Но во некое замислено интервју со самиот себе би имало многу што за припомнување. Многу приказни или поточно повеќе прикази на една иста приказна. Сепак, сето тоа ќе го спакувам со помалку зборови во стилот на хаику.

Мојата прва средба со Хаику нималку не беше случајна, но секако не била ни планирана. Се сретнавме минатиот милениум некаде во просторите меѓу праксата и теоријата на Зенот. Првично, повеќе љубопитен отколку посебно заинтересиран. Повеќе изненаден отколку восхитен од новооткриената поетска форма. Во неверување и предрасуди со вкоренетото поимање за поезијата.

Мојот Пат до Хаику – каде започнува и каде завршува!?! При пишување автобиографија или студија, вообичаено нештата се изнесуваат хронолошки, но во секој друг случај допуштена е творечка слобода. Впрочем, раскажувањето од почеток би траело подолго, па подобро да почнам со крајот.

Моето влегување во Светот на Хаику означено со мојата прва книжевна објава, повеќе експеримент отколку строго канонизирање. Резултат на мојата наклоност одреден период кон слободниот стих и кусите форми. Нестардизирани тристиси во духот на хаику и неколку класични четиристишија. Нешто како спој или пак судир на Западот со Истокот. Промени и спомени го здогледа светлото на денот во 1992 година во истата форма што ја имаше добиено десетина години порано, околу 1980 година. А впрочем, тие тристиси првично беа лирски моностихови и дистиси забележани некаде после 1970 година.

Хаику ме најде мене токму во времето кога размислував што со овие лирски минијатури. Така се роди идејата за нивна преобразба во нешто ново и дотогаш непознато за мене. Тогаш недоволно интересно и привлечно за идавачите, веројатно ниту за читателите. Да, навистина, јас не го барав хаику, туку тоа ме најде мене. Сосема случајно се сретнавме во книгата Зен будизам и психоанализа на Патот започнат во детските, односно младешки години. Во време кога Македонија го прифати Карате коешто тогаш беше повеќе од спорт, и не само вештина. За некои тоа беше начин на живот. Можеме ли денес истото да го кажеме за Хаику!?!

 

Никола Д. Сарајлија – Македонски

O KRATKIM FORMAMA

 

 

Pisanje kratkih formi postaje usud modernog doba, izražajno, poetski pragmatičan često nedovoljan da iznese širu sliku mada to nije njegov zadatak. Građenjem dužih formi poput romana sastoji se ili koristi metodu pisanja kratkih priča koje obuhvataju temu ili je razrađuju kroz cjeline. Tako se desilo u mom slučaju. Preciznije dovršetak romana zahtijeva stalno vraćanje na likove i radnju, naraciju koja u osnovi predstavlja neki oblik inspiracije jer drugačije to je predhodno zamišljeno konstruiranje tako duge forme koja u suštini nije stvarna niti logična u izrazu. Roman zahtijeva imaginaciju, naraciju i borbu sa mitom, uzdiže ga ili on postaje fikcija koja je nedorečena jer je u pravilu proces nesvjesnog, preciznije podsvjesnog autorovog rekonstruiranja svijeta. Istinita priča ili fikcija nas tjera na razmišljanje, ona nam kazuje kako ili na koji način je moguće ostvariti nešto, a to nešto je umijeće i submisivnosti našeg bića u određenom trenutku. Takve priče prenose univerzalne zakone i obrasce koje isčitavamo kroz radnju i junake.

U načelu postoje priče koje nas zabavljaju i one priče iz kojih uzimamo određene poruke, upute za naš život. Ukoliko je priča fikcija ona producira univerzalno prepoznavanje i poistovjećivanje sa radnjom ili glavnim likom, životom, kulturnim obrascem dok poučne priče i životi stvarnih osoba i događaja ostavljaju mnogostruko veće koristi za čitatelja ukoliko ih prihvati i nešto nauči iz njih. Danas smo svjedoci priča radi priča koje nemaju stvarnog efekta kod čitatelja nego da zabave i “potroše” njegovo vrijeme. Potrebna nam je angažirana literatura ona koja nosi poruku u svijetu koji se brzo mijenja i tako perfidno odvlači pažnju sa bitnih stvari. To mora biti čitateljeva odluka u šta i za što daje svoje vrijeme.

S druge strane pišući kratke forme one često iz naracije prelaze u poetski iskaz koji opet može zadobiti kraću ili dužu formu obično su to pjesme pisane u proznom obliku što je jedan moderniji književni izraz, mada nije ireverzibilan. Slabljenjem uticaja printanih medija nekako i kratke forme nisu toliko primjetne, a sigurno bi obogatile suhoparne naslove pojedninih novina kod nas, tako i u svijetu.

Kratke priče kao forma opstaju i nastaju zbog napose emotivnog naboja autora i priče koja je ponekad samo poruka ili bujica doživljaja koji nemaju redoslijed niti posebno smišljenu radnju. Zbog toga kadkada se čini da opisuje svakodnevicu kroz naočale pisca, koji fotografski bilježi intospektivna stanja ili nastoji da analizira ono što se zbiva oko njega, stoga bi se moglo reći da je ona predziđe književnosti ili njegov gradivni faktor koji je čini nezaobilaznom.

 

Sanjin Šahmanović

KRATKO O KRATKIM PRIČAMA

 

Kratke priče pišem jer ih volim i pisati i čitati. Volim ih zbog strukture, preciznosti i ritma koje ta kratka forma zahtijeva, ali i slobode koju dopušta.

 

Mislim da svaka ideja o kojoj bih želim pisati ima već unaprijed određenu formu. Neki događaj, rečenica, misao ili samo riječ koja me potakne na pisanje već ima određeni oblik i predodređena za pjesmu, kratku priču ili dramski tekst.

Kratke priče počela sam pisati slučajno. Zapravo, sve je krenulo kao izazov jer sam se do tada bavila dužim formama. Više sam se bavila pisanjem drama i scenarija, a imala sam i objavljen roman. Mislila sam da kratka forma nije za mene i da neću moći ispričati suvislu priču. Iako mi kratka priča bila izazov, nisam imala nikakva očekivanja.

S prvim kratkim pričama nisam bila zadovoljna, previše sam objašnjavala, pretjerivala s opisima, misli i rečenice bile su raštrkane i imala sam dojam da ono važno što sam htjela reći nisam uspjela. Kao da nisam mogla zadržati kontrolu nad pričom, odnosno nad tom glavnom idejom ili rečenicom. Iako prve priče nisam sačuvala, nastavila sam pisati pokušavajući biti što koncentriranija na onu glavnu misao pazeći da mi ne pobjegne ili da se na neki način razvodni. Kao i u svemu tako i u pisanju kratkih priča, važna je dosljednost, upornost i osluškivanje onog unutrašnjeg, autorskog glasa koji nas vodi pri pisanju.

Iako svaka kratka priča ima potencijal da se pretvori u neki duži format, zanimljiv mi je trenutak kad je autor u određenom trenutku prekine, odnosno završi i čitateljima otvori prostor  za razmišljanje i maštanje.

Unatoč brojnim početničkim problemima, mogu reći da me pisanje kratkih priča jako veseli i stalno tražim nove izazove unutar te forme.

Priče su svuda oko nas, važno ih je prepoznati, u njih uroniti i napisati.

 

 

Ivana Gudelj

ZAŠTO DA, A ZAŠTO NE ZA KRATKE KNJIŽEVNE FORME?

 

Pisanje je kao gradnja mosta koji treba da nas spoji sa čitaocima čitavog svijeta. Umjeće koje nam je dato da prenesemo kroz pero treba da dođe do svih onih kojima ćemo moći prosljediti iskustvo, želju, ideju, a iznad svega poruku i pouku koju će moći izvesti kada pročitaju jednu stranu ili više strana koje će im držati pažnju do samoga kraja. Suština teksta je u koncipiranju riječi i rečenica gdje treba da se ima uvod, razrada i zaključak. Omot bez sadržaja je kao odijelo bez čovijeka.

Pisati kratko sa oštrom preciznošću u kojoj se sa malo riječi kaže mnogo je vještina koja oslikava sposobnost onog ko piše da za svaku riječ nađe mjesto. Svijet u kome trendovi mjenjaju hijerarhiju dovodi kratku književnu formu kao traženu robu koja se lako čita, lako konzumira, nije potrebna velika kondicija, ali isto može da zaustavi dah. Piši kratko ali reci puno tako da čitalac poželi da te čita opet. Građa kratke forme ne smije preći granicu do koje pisac jasno stavlja do znanja šta je smisao napisanog. Živimo brzo, želimo brzo i da čitamo ne gubeći previše vremena na okretanje stranica. Možda je upravo to jedan od razloga zašto se sve više i više traži kratko pisanje. Većina konkursa koji bivaju objavljeni traže kratku formu bilo da je riječ o priči, pjesmi, eseju, osvrtu, drami, pripovjetki. I sve je to ok, nije ništa loše pisati kratku formu ali nikako ne bi trebalo težiti samo kratkoj formi. Književnost ima daleko šire vidike, shvatanja i mogućnosti i ne treba je ograničavati. Sloboda pisanja je kao sloboda življenja. Treba vratiti naviku čitanja koja drži pažnju duže od jedne stranice ili odabranog broja riječi. Ko umije da napiše kratko, trebao bi da umje i da piše na duže staze. Kvalitet i kvanititet su nekada u uskoj povezanosti, ali nekada su dijametralno različiti.

Da li se pisac rađa ili se pisac postaje? Pisac se rađa sa svojim neospornim talentom u kome je pero njegov mač kao glavno oružje kojim brani kad ga napadaju i sa kojim napada da bi se odbranio. Tehniku, stil može samo da nadograđuje i uobličava.

Da li se čitalac rađa ili se čitalac postaje? Kroz samo obrazovanje stičete naviku čitanja koja se ako ste rođeni da bi bili čitalac pretvara u jedan vid obaveze koju imate prema književnosti čuvajući je tako i hraneći je da bi opstala i preživjela razne atake kojima je izložena. Ali isto tako razvijate ljubav, pokazujete empatiju, učite da prihvaćate različitosti koje su zastupljene od jednog do drugog pera, od čovjeka do čovjeka. Suština je upravo u prihvaćanju i poštovanju različitosti. Književnost je spona koja povezuje različite kulture, različite stavove i mišljenja. I upravo je to glavni razlog da se književnost obogati u savremenom sistemu vrijednosti ne samo kratkim književnim formama već i onim mnogo većim koje će dostojno stajati jedna drugoj uz rame.

„Šume bi bile tihe kada bi pjevale samo one ptice koje pjevaju najljepše.“ Književnost bi bila tiha, njema i slijepa kada bi je vodila samo jedna forma, a svi znamo da je književnost nepresušan izvor bogatstva koji treba biti dostupan i jučer, i danas i sutra.

 

Valentina Berić

O KRATKIM KNJIŽEVNIM FORMAMA

Kratke književne forme, kao deo književnosti, odnosno umetnosti, nisu nimalo lak zadatak za autore, iako deluju kao nešto što se piše i čita s lakoćom. Upravo ta njihova prividna jednostavnost im daje kompleksnost. Autor je na jednom ozbiljnom zadatku – da na ograničenom broju strana, to jest redova sastavi jednu smislenu celinu, ne odstupajući od svih osnovnih knjževnih traganja. On ima i odgovornost da kroz kratke književne forme, bilo da se radi o narodnoj ili opštoj književnosti, zainteresuje čitaoca, poigra se kako svojom, tako i njegovom maštom, da dopre do najskrovitijih mesta emocija.

S obzirom da živimo u trećoj dekadi 21. veka, u ovom „digitalnom dobu”, kada je virtuelno postalo realno, kada je brzina postala rutina svih nas, kada se vreme vrednuje novcem, mislim da kratke književne forme jesu ono što bi moglo da „modernim” ljudima zaokupira pažnju. Ujedno, time i negujemo pisanu reč, nezavisno da li je ona štampana ili digitalna.

Odlučio sam se za pisanje kratkih književnih formi zato što me je sam novinarski posao, kojim se inače bavim, naučio da tekstovi ne bi trebalo da budu preopširni. Pisanje je, na neki način, eskapizam, kao i sama umetnost. Uzmimo za primer jednu od popularnih socijalnih mreža – Tviter, čiji je tvit ograničen na 150 karaktera, to i jeste kratka forma. Kako će ko iskoristiti tih 150 karaktera zavisi od slobode izražavanja autora i njegove percepcije svega oko sebe. Neko će biti diplomata, a neko umetnik.

 

Nikola Lj. Stojanović

 

25. 11. 2021.

АВТОРСКИТЕ БАЈКИ ВО НАСТАВАТА – ДЛАБОКИ И НЕИСЦРПНИ ПРЕНЕСУВАЧИ НА УНИВЕРЗАЛНИТЕ ЧОВЕЧКИ ВРЕДНОСТИ КАЈ ДЕЦАТА

 

Апстракт

Бајките, како книжевна форма, сеедно дали потекнуваат од народното творештво или се авторски творби, се темелат на мудрост, ги рефлектираат погледите и смислата на животот карактеристични за времето кога се настанати и ги откриваат универзалните човечки вредности кои се речиси непроменети низ вековите.  Иако од содржински аспект може да делуваат наивно, од аспект на значењето бајките се длабоки, неисцрпни и поучни. Преку авторските бајки, полесно се навлегува во детскиот  свет и се допира до проблемите кои ги мачат, поуките кои треба да ги научат, сѐ до  суштината на животот за кој ги подготвува процесот на воспитание и образование.

Авторските бајки вклучени во наставата, треба да ги насочуваат децата да читаат и да раскажуваат, но и да ги поттикнуваат мисловните процеси, анализата и критичкото размислување, а исто така и ги поттикнуваат на креативност и процес на создавање.

Овоj труд им пристапува на авторските бајки како алатка на наставникот во постигнувањето на целите на часот и стандардите на наставата.

Клучни зборови: авторски бајки, настава, цели на часот

 

            Воведни разгледувања

Авторската (книжевна или уметничка) бајка е стилизирана чудесна приказна, произлезена од усната народна бајка, која со текот на времето станува самостојна и се развива, пред сѐ, според принципите на авторскиот текст. Нејзиниот „премин“ кон пишаната литература не ќе беше можен без видливи трансформации и подреденост на другите жанрови. Во наставните програми постојат повеќе примери на литературни творби кои различно се разбираат и толкуваат во наставната практика, а една од целите на наставата по литература подразбира ученикот да може да ја утврди разликата помеѓу народната и авторската бајка. Во наставната програма по македонски јазик бајката е присутна речиси во сите одделенија на основното образование. На пример, во учебникот за 5 одд застапени се бајките: „Малата самовила“- Словенечка народна бајка, „Последен час“- Славка Манева, „Несреќната книга“- Штефанија Наџен, „Снег“- Јордан Добрески, „Девојчето и дванаесетте месеци“- народна приказна и „Чија мајка е најголема“- Горјан Петревски.

Овој труд нема амбиција да понуди методска обработка на бајката, туку, пред сè, да укаже на некои карактеристики, значења и начини на проучување на бајката, за кои веруваме дека би можеле да бидат од помош при разрешување на дилемите. со кои се соочуваат наставниците при посредување на овој сложен и податен жанр.

 

Едукативна функција на бајката

Во почетните одделенија секој наставник има можност да ја избере авторската бајка кога треба да постигне некои конкретни цели на часот.

При анализа на бајка наставникот од одделенска настава може да ги постигне следните цели:  развој на интерес, желба и навика за читање, развивање на способност за правилно и изразно читање, развивање на култура на читање, способност и желба за самостојно читање, способност за анализа на ликови, развивање на говорот преку збогатување на вокабуларот, развивање на фантазијата, способност да расудуваат, логички да размислуваат, развој на социјални, еколошки, етички вредности, формирање на естетски чувства и вредности, интелектуален и емоционален развој на личноста на детето, развивање на способност за читање со разбирање, способност за анализа, синтеза, вреднување, способност за изведување на логички заклучоци, откривање на причинско-последична врска, способност за содржинска и идејна анализа, откривање на порака од бајката, способност за одговарање на прашања и прераскажување, опишување на ликови, способност за комуникација, критичко размислување, способност за конструктивно решавање на слични ситуации во секојдневниот живот, поуки за животот, идентификување со позитивните ликови, осудување на негативните, учење на позитивни вредности, дека доброто секогаш победува, развивање позитивен однос кон себе, кон другите, кон животните, кон природата, развивање на креативност, творечки способности.

Исто така бајката може да се користи во различни вон наставни активности и преку неа да се вклучат учениците во соодветни содржини кои ќе го поттикнат читањето, критичкото размислување и да пренесат пораки кои допираат до децата заради нивната јасност и прилагоденост на возраста на децата.

Денес, бајките речиси исклучиво се сметаат за жанр наменет за деца, бидејќи како лектира првенствено се поврзани со основното училиште, кое, сакале ние или не, наметнува низа конкретни прашања, како што е, на пример, прашањето за нивната воспитно-дидактичка функција.  (Пешикан- Љуштановиќ, 2007)

Генерално, народната бајка не е категорично дидактичка, иако, се разбира, има случаи кога се користи за едукативни цели, а главно се заснова на идејата за бајка како приказна за конфликтот на доброто и злото и задолжителната победа на доброто. Основата за ова гледиште на бајката може да се бара во тој аспект на бајката што го разгледува Андре Џолс (Jolles, 2000). Според него, „бајката припаѓа на едноставните форми, кои – за разлика од уметничката поезија – се формираат речиси спонтано“. (Jolles, 2000: 13) Така Џолс смета дека „текот на бајката е режиран и воден од етиката на настаните, или наивниот морал“  според кој „неправдата мора да се исправи и правдата да триумфира, односно дека основната духовна преокупација на бајката е воспоставување на веќе нарушените морални принципи.  Бајката, како што ја согледува Џолс, со својата форма го поништува светот на реалноста, кој го доживуваме како неправеден и неморален. (Jolles, 2000: 169-171)

За разлика од народните бајки, кои се однесуваат за друго време, самите морални и воспитни пораки и поуки кои ги носат се разликуваат од погледите на нашето време, системот на вредности и карактеристиките на денешните ликови и херои. Токму затоа, голем број на народни бајки во голема мера се неприфатливи за денешниот образовен систем (на пр. дека ќотекот е излезен од рајот), додека авторските бајки се прилагодени на современото опкружување и светот во кој живеат децата, заради што се поразбирливи и повеќе допираат до нивните чувства и сознанија и ги развиваат нивните способности.

Наставникот треба да го прошири и развие сопственото разбирање за бајката за да може на ученикот да му понуди поразновидни одговори или, барем, повеќе нови и стимулативни прашања. Неговиот напор, што го вложува при посредување помеѓу детето  и бајката како дело, е неопходен, но и продуктивен. Во најопшта смисла, упатувањето од страна наставникот ќе му открие на детето дека тоа и неговото време не се изолирани, дека се дел од сложена дијахрониска низа. Покрај тоа, наставникот секогаш ја има во вид психолошката функција на бајката, која според мислењата на истакнати психолози, ги учи децата на активен став кон животот и им помага во усогласувањето на односот помеѓу свесното и несвесното. (Пешикан- Љуштановиќ, 2007:11)

Според Бруно Бетелхајм, познат психоаналитичар и детски психијатар, бајката овозможува имагинарно решавање на вистински конфликти. Слоевитоста на бајката и нејзините значења, придонесува детето во различни возрасти да го најде она што му треба во бајката. Со својот крај, бајката, според Бетелхајм, ја симболизира состојбата на независност. Бетелхајм истакнува: „Прашањето дали човекот се соочува со животот верувајќи во можноста да ги надмине своите тешкотии или очекува пораз е… важен егзистенцијален проблем.“  (Бетелхајм,1979:256)

            Заради фактот дека учениците сакаат да читаат бајки и да зборуваат за нив, во воведниот дел од часот наставникот може да има подготвителен разговор со учениците. Функцијата на овој разговор е да ги мотивира за што е можно поцелосно и повнимателно слушање, читање и толкување на литературен уметнички текст.

Низ бајката, ученикот открива дека постарите луѓе треба да се сослушаат и да се почитуваат, но не треба секогаш слепо да се слушаат. Се нагласува дека секој човек си го бара својот пат и своето место во светот и дека тоа е важно слободниот избор во животот е неискажлив, дури и кога тој избор изгледа погрешен. На учениците им се открива дека секогаш треба да се трудат да ги надминат сите разлики, да ги остварат своите соништа и аспирации, како и да ги надминат сите пречки со истрајност и посветеност.  „Токму ова е пораката што бајките му ја пренесуваат на детето на многу начини: дека борбата против огромните тешкотии во животот е неизбежна, дека сочинуваат суштински дел од човековото постоење, но тој – човекот, ако не отстапи, туку цврсто се соочи со неочекуваните и честопати неправедни тешкотии, ги надминува сите пречки и на крајот излегува победник“ (Bethelheim, 1979: 22). Речиси идентичен став има и Гроздана Олујиќ во својот теоретски текст „Поетиката на бајката“ во кој наведува: „Со помагањето на детето да порасне, да дојде во рамнотежа со себе и со светот околу него, да го надмине егзистенцијалниот ужас и страв од непознато, повеќето бајки го прават токму тоа: откриваат колку човек може да издржи, колку нешта треба да надмине на патот кој е најчесто тежок, комплициран, па дури и опасен, но никогаш непремостлив, никогаш затворен до крај“ (Олујиќ, 1981)

Преку обработка на бајките во текот на наставата во основното образование, може да се реализираат следните стандарди по македонски јазик:

Тема: Литература и творење

1. Ученикот идентификува на кој литературен вид му припаѓа еден текст (басна, бајка, приказна, расказ, драмска и поетска творба). (Да ги разликува бајките од другите видови текстови)
2. Пронаоѓа и објаснува сличности и разлики во литературни текстови (преку настани и ликови).
3. Прераскажува (усно и писмено) литературен текст во целост или по делови.
4. Одговара на прашања и поставува прашања за содржината на прочитан литературен текст.
5. Ги одредува темата, ликовите, местото, времето и хронолошкиот ред на настаните во прочитан литературен текст.
6. Препознава реалистични и фантастични елементи (настани и ликови) во прочитан текст.
7. Пронаоѓа цитат во даден текст по конкретно барање/прашање (изглед на лик, постапка, опис, настан).
8. Наведува цитати од текст за да илустрира лик, постапка, доживување и настан прикажани во текстот.
9. Раскажува со промена на граматичкото лице.
10. Раскажува со измена на крајот на прочитана содржина.

Тема: Јазик и комуникација

11. Издвојува и посочува клучни зборови и фрази поврзани со главната идеја во литературни и нелитературни текстови.
12. Препознава, разликува и посочува важни и неважни факти и податоци и описи на лица, предмети и појави од слушнати текстови.
13. Согледува и кажува кои се структурните (вовед, главен дел и заклучок) или хронолошките (почеток, развој и крај) елементи на слушнат текст и набројува клучни моменти според редоследот на содржината.
14. Составува дијалог во пишана форма според слушнат или прочитан дијалог
15. Чита наглас, течно и јасно во согласност со читачката и јазичната возраст.
16. Чита наглас изразно (усогласено со видот и природата на текстот)
17. Чита во себе по насочени барања (на пример, издвојува информации од текстот).
18. Го поврзува значењето на прочитаните содржини со реалните ситуации.
19. Користи цитати и аргументи од прочитан текст за да образложи одреден став.
20. Користи дигитален речник за пронаоѓање на значењето на непознати зборови и зборови со исто и спротивно значење
21. Посочува често употребувани дијалектни зборови и изрази и ги споредува со нивната стандардна форма и со формата во други дијалекти.
22. Наведува најмалку три поговорки/пословици на македонски народен јазик.
23. Препознава и кажува од кој граматички род се именките посочени во примери.
24. Користи описни придавки во соодветен род и број
25. Препознава разни видови реченична интонација во усни примери и изговара реченици со соодветна реченична интонација од примери кои ги чита и сам/сама ги составува.
26. Користи глаголски форми за изразување дејства во сегашно, минато и идно време.
27. Составува разни видови реченици според потребите за изразување.

 

Заклучни согледувања

Проучувањето на авторските бајки во основно училиште ја развива имагинацијата на учениците, способноста за апстрактно размислување и сензорна имагинација на учениците. Високите уметнички вредности, нивната убавина и темите на авторските бајки можат да ги инспирираат учениците и на креативното изразување и творење.

Вршејќи ја својата задача, херојот на бајката поминува низ развоен процес кон стекнување признание, независност, зрелост и целосна интеграција во тимот. Во бајките, се препознаваат многу сериозни, егзистенцијални, судбоносни проблеми со кои се соочува детето во текот на развојот. Тешките задачи и препреки со кои се соочува јунакот се само сликовито претставени со внатрешните психолошки тешкотии, препреки и кризи со кои се соочува детето додека созрева. Бајката му помага на детето да ги разбере и прифати сопствените животни дилеми и основни стравови: дали е сакано, како да се одвои од родителите и да го надмине стравот што го предизвикува оваа разделба, како да ги открие сопствените сили и да се потпре врз нив, како да го надмине стравот од непознатото и разделбата.

Благодарение на бајките, детето стекнува доверба во себе и во сопствената сила и покрај неговата физичка слабост. Бајката поучува на храброст да се живее и нејзината порака е дека борбата секопгаш се исплати, дека оној што ќе се соочи со сопствените стравови и деструктивни аспирации, може да го најде патот до себе и своето сакано битие.

Задачата на наставникот, во посредувањето помеѓу детето и бајката, станува уште посложена затоа што има можност да се соочи не само со различни видови народни бајки со збунувачки жанровски синкретизам, туку и со авторски бајки, кои се на многу начини блиски но и различни.во однос на народната бајка и посоодветни за постигнување на целите и стандардите во наставата.

 

Користена литература

Пешикан-Љуштановић, Љ. (2007). „Усмена и ауторска бајка у настави“. Унапређивање наставе српског језика и књижевности. Зборник радова, Нови Сад: Филозофски факултет – Одсек за српски језик и лингвистику, 36-58.

Бетелхајм, Б. (1979) Значење бајки, Београд: Просвета. 256

Козић, А. Д. (2017) Ауторске бајке Гроздане Олујиќ у настави, во „Књижевност и језик“ Vol.64(2017) No.1-2, Београд: Филилошки факултет Универзитет у Београду (p. 247-256) Достапно на https://doi.org/10.18485/kij.2017.64.1_2.17 [Пристапено на 14.10 2021]

Олујић, Г. (1981) Поетика бајке. Достапно на: https://pdfslide.tips/download/link/grozdana-olujic-poetika-bajke [Пристапено на 09.11 2021]

 Jolles, A. (2000) Jednostavni oblici, Zagreb: Matica hrvatska

 

д-р Лили Бошевска

ОУ „Св. Кирил и Методиј“ , Битола

Стручен соработник- библиотекар

 

AUTORSKE BAJKE U VASPITANJU I OBRAZOVANJU – MOGUĆNOSTI, PROGRAMI I PERSPEKTIVE

 

Istorijat bajke kao jedne od ranijih književnih vrsta seže u daleku prošlost i oslanja se na narodne priče sa motivima fantastičnog. Ovom žanru  nisu odoleli ni poznati autori koji su nam u nasleđe ostavili  najlepše bajke, koje i danas čitaju i odrasli i mališani,  i sastavni su deo lektira kojima se mladi pre svega vaspitavaju u duhu verovanja u pravdu koja uvek pobeđuje.

Kao sve ostalo, i  umetnost se nadograđuje i teži pomeranju granica i osavremenjavanju, pa tome nije odolela ni književnost i ova forma koja je najpitkija i nezaobilazna u vaspitanju i emotivnom odrastanju sadašnjih mališana.

Polazeći od toga  da današnje generacije žive brže i da su možda emotivno

zrelije, autori savremenih bajki se dosta udaljavaju, što to od tema koje su diktirale bajke na kojima smo učili i karakteristike ovog žanra, a i vremenski više ne sežu u daleku prošlost, već je sve prisutnija realnost i  želja da mališani što pre

shvate život i što brže odrastu. Mada su neki od tih novih  književnih sadržaja, koje nazivamo autorskim bajkama,  mladima prijemčivi  i deca ih brzo prihvate , tim pre što su oblikovani kao slikovnice,  bogato oslikane, mali broj ovih priča može da na duže vreme vaspitava i oblikuje svet mašte u glavicama mališana ako  ih animira Pepa Prase i drugi, mahom uvezeni likovi.

Kao autor koji je zaljubljenik u klasičnu formu bajke koja nudi više misterije, borbe da se dođe do cilja i izbori za ono što se želi,  a nudi mnogo više emocije bez koje nema ni odrastanja, sama sam pokušala da „pomirim“ ove krajnosti – staro i novo  i ponudim autorsku bajku koja je preneta u savremeni život mališana, ali ih ne udaljava od tih misterioznih pojava, bića kojima su više generacija unazad  vaspitavani naši mališani i bili su neizostavna karika njihovog odrastanja.  Kao učitelj po struci, koji se kasnije doškolovao do profesora srpskog jezika, kroz školu sam učila psihologiju, pedagogiju i više metodika, lako mi je bilo da  teoretsko znanje prenesem u praksu i učinim sve da mališani odrastaju zdravo i nikad ne zaborave da se igraju jer  samo mali „homoludensi“  čitav život provedu kreativno.

Vaspitanje i obrazovanje kroz igru  bio je deo mog komuniciranja  sa generacijama koje su prošle kroz moju „školu“. Sa unučicom od četiri godine prešla sam sve savremene slikovnice, koje je volela, ali sam je polako uvodila  u svet umetničke bajke najvećih majstora ovog žanra. U tom periodu  zbog jednog loma nije smela u vrtić i ja sam joj postala glavni vaspitač. Već sam imala iza sebe iskustvo književno i  pokušala sam da za nju izmislim bajke koje će joj držati pažnju  i znaće sutra da ih ispriča. Nisam pobegla od vila, patuljaka, divova, ali sam ih osavremenila i moji junaci su sa njima komunicirali u realnom svetu: desetogodišnja devojčica kreće u sedište bajke da vidi da li su vile uvek dobre, a „zla vila“  – zla. Ona ne želi da joj odrasli sve serviraju. I mališan Dino, u bajci Patuljak Laki  neće moći da stekne sigurnost, samopouzdanje  bez malog druga koji ga trenira i uči kako, u duhu ZEN-a, da preraste slabosti i postane deo tima. Dobroćudni div Titanko, omiljeni lik moje čitalačke publike, ruši u deci barijeru da  postoje razlike između fizički „velikih“ i malih  – sitnih… Svojim junacima ulila sam dušu  i to je nešto što je klasična bajka imala i bez čega nećemo moći  vaspitati mladu generaciju da budu dobri, moralni ljudi  sa osećanjem za drugog, osim njih samih. Kada mi je unuka tražila da joj više puta ponovo pričam već ispričane bajke, znala sam da je to vredno zapisivanja. Bila mi je reper kako da pomirimo staro i novo.

Otišla sam korak dalje i od bajki ( dve knjige)  napravila igrokaz. U to sam uključila osnovne škole i vrtiće. Kostimirani mališani nalazili su se u ulogama junaka koje su čitali i dali su ovoj priči svoj pečat. Njihova radost se nije mogla ni sa čime uporediti.

Mišljena sam  da mališani moraju sami učestvovati u programima svojih vaspitača. Mora im se pružiti šansa da budu kreativni i da se iskažu u svim talentima koje poseduju. Uz bajke koje smo adaptirali mališani su pevali, igrali, glumili. I mališani sa likovnim talentom  ne smeju biti zanemareni, a  pročitana bajka je odlična prilika da vidimo koliko imaju mašte i talenta da to prenesu na papir.

 

P.S. Ova tribina i tema su me oduševili jer naši mališani zaslužuju srećnije detinjstvo, sa mnogo više kreativne igre  bez agresije koju im nude video igrice.

Spremna sam da vam ponudim, ako želite, dva scenarija. Knjige su mi bogato ilustrovane, nisam ja ilustrator, pa ću  u dogovoru sa  organizatorima i autorom  ilustracija poslati  i nešto crteža koji prate bajke. Poslala sam šest bajki na konkurs.

 

Mirjana Đapo

 

Beograd

 

 

ЗА НАУЧНИОТ СОБИР ЗА СОВРЕМЕНИТЕ АВТОРСКИ БАЈКИ

 

 

Краток приказ на тематиката на научниот собир:

 

Бајката е посебен книжевен вид, а може да биде народна (усмена), или уметничка (авторска)  творба. Надприродните случувања во бајките имаат и играат голема улога, поради фантазијата која ја будат кај слушателите, читателите и гледачите, пред се кај најмладите генерации. Системското запишување на бајките и нивното објавување во Европа започнува кон крајот на 17-от век. Голем број писатели по углед на народните усмени бајки започнале да пишуваат и објавуваат свои авторски бајки исполнети со пресврти и фантазија. Најпознати бајкописци во светот се: Браќата Грим, Андерсен, Шарл Перо, Ивана Брлиќ – Мажураниќ, Гроздана Олујиќ, Славко Јаневски, Видое Подгорец и многу други.

Бајките во книжевноста постоеле со илјадници години, а подоцна се осамостојуваат и како посебен жанр. Усната традиција на бајките била пред пишаниот збор. Првите собирачи на бајки се обиделе да ги зачуваат не само фабулите и ликовите на приказната, туку и стилот на кој биле раскажувани. Во некои случаи тие биле и авторски надградувани од страна на собирачите, како што е случајот со приказната Силјан Штркот од Марко Цепенков.

Бајките денес се вклучени, застапени и присутни во книжевноста, наставата, филмовите, театарот, стрипот и во многу други сфери во образованието, науката, културата и уметноста.

На крајот од собирот, ќе бидат сумирани сите искажувања во вид на заклучоци, кои ќе најдат теоретска, но и практична примена.

 

 

Кратко образложение за потребата за одржување на научниот собир:

 

На научниот собир посветен на авторските бајки, покрај другото, ќе стане збор и за тоа: што е тоа литературна бајка (дефиниција и примери), за карактеристиките на литературната бајка, фолклорот и бајката, за народната традиција и книжевните бајки, што е литературната бајка и во што таа се разликува од народната, за потеклото и појавата на авторската бајка и слично.

Целта на овој научен собир е овој популарен жанр, кој е многу привлечен и податлив за децата и учениците, уште повеќе да се развие, подобри, надгради, усоврши и омасови.

Воспитувачите, наставниците и професорите, заедно со писателите кои пишуваат авторски бајки, имаат своевидна, голема и значајна мисија.

Научниот собир е меѓународен и се очекува на него преку изнесување на искуства и позитивни примери да се согледа и компарира македонската со балканкската, европската, па и светската авторска бајка.

По завршувањето на научниот собир, научните соопштенија (рефератите) ќе бидат публикувани во посебен тематски зборник, а на самиот научен собир се очекува да се развие богата, разновидна, повеќеслојна, компетентна и содржајна дискусија.

 

Бенефитот од овој научен собир е и за теоретичарите и за практичарите, а резултатите се очекуваат во континуитет во еден подолг период.

 

проф.д-р Христо Петрески,

директор на Институтот за наука, алтернатива, култура и уметност – Скопје