СЕГМЕНТАРНИ ЗАЕМНОСТИ ПОМЕЃУ НАРОДНОТО ТВОРЕШТВО И СОВРЕМЕНАТА ДРАМСКА ЛИТЕРАТУРА ЗА ДЕЦА
Во вкупните проучувања на книжевноста, засебен оддел е прашањето за можните релации меѓу народното творештво и современата драмска книжевност за деца. Овој не така неважен аспект досега како да не го доби своето заслужно научно-истражувачко место. Факт е дека современата драмска литература за деца со својата уметничка сруктура претставува особено развиена и автентична уметничко-естетска книжевна уметност.Во контекст на таквата детерминација,објективна е потребата да се актуелизира и прашањето за некои изворишни и базични сегментарни взаемности меѓу народното творештво за деца како народна литературна уметност и иницијален образец за современите драмски концепти.
Ако се има во предвид дека во конституцијата на уметничката градба на современите драмски дела за деца во носечката структура се дијалошката форма, сценската поставка, драмските ликови и драмските конфликти, тогаш сосема е индикативно фокусирањето на сегементарните взаемности меѓу народното творештво и современата драмска книжевност за деца.
Заради тоа вниманието овде е насочено кон откривка на еден досега недоволно актуелизиран аспект при проследу-вањето на усното говорно народното творештво за деца. Тежишна нам ни е констелацијата на драмското, -односно драмските елементи и контури структуирани во усното народно книжевно творештво за деца, што треба да доведе до одговор на прашањето, може ли да стане збор за одделни матрични форми на народни драмски творби за деца, или уште повеќе- народни драмски сценки за деца, односно народни драмски игри за деца. Одговорот на тоа прашање резултира и од фактот што со тоа се отвора поглавјето на драмската супстанца во народното творештво за деца, аспект кој досега не толку еволуирал во детерминирање на генезата на совремниот драмски исказ за деца.
Појдовни констелации
Анализирајќи го детскиот фолклор каде во најголема мера се сместени народните умотворби за деца, (што од друга страна го претставува концентрирано доминантното книжевно народно умотворење за деца), -ќе видиме дека за народни драмски творби дури и како да не станува збор. Извесна теза добиваме само од класификацијата на детскиот фолклор кај Миливое Кнежевиќ[1][2], каде покрај говорот, книжевноста, игрите, ракотворбите, и мајсториите, -тој ја категоризира и глумата. Цветана Романска 52 пак во својата класификација иако определува дури единаесет различни групи, не укажува на група која асоцира на драмски творби. Ништо поконкретно не сретнуваме ни во поделбата кај Цветан Минков кој во сроден контекст со пословиците, гатанките, скандирањата, брзозборките шеговитите песни и некои сродни групи, само ги спомнува и стихуваните или говорните игри.[3]
Завидни прилози на оваа тема иако не децидно формулирани како драмски народни игри за деца сретнуваме и во собраното творештво на Шапкарев и Миладиновци, но и во проучувањата на еден од големите познавачи на оваа проблематика во македонската народна литература проф. д-р Томе Саздов.
Отсуството на појдовна егзактна основа во тој правец,- налага овој пристап да се темели врз покренување и идентификување на некои драмски суспстанци артикулирани како извесни драмски сегменти во народните умотворби за деца. Во такво базично посматрање ги третираме: – дијалошката форма,
-структурата од аспект на драмското на творбата во која се утврдени ликови кои говорат сами за себе со што фабулата своето дејство го активира и движи без наратор, туку директно преку ликовите,
-одделни елементи на драмски заплети,
-идентификацијата на извесни сценски елементи кај некои групи народни умотворби,
-користење на одделни сценски реквизити.
Следствено ќе апсолвираме некои по препознатливи сегменти од тој вид.
Дијалошката форма како драмски елемент
Во комплексот на народните умотворби за деца забележани кај Кузман Шапкарев,[4] во македонската народна литература, дијалошка форма што со моделот на својата динамичност имплицира кон драмската структура, се сретнува во повеќе говорни умотворби. Во умотворбата “Дедо” дијалогот се води меѓу дедото и внучето. Констелирајќи се врз дијалошка комуникација и интонирајќи драмска поставка на развојот на дејството, дедото и внучето разговараат:
детето-чуму ти је дедо јакулка? дедото-ќе си бера жирови.
детето-чуму ти се дедо жирови? дедото -ќе си рана прасенце. детето-чуму ти је прасенце? дедото-ќе си мазам столови. детето-чуму ти се дедо столови? дедото-ќе си седат сватови.[5]
Истоветен дијалог со драмска еволутивност на текот на сижето на творбата, се води и во умотворбата “С,нце б,нце”[6]
прв глас: -Дека е јајцето втор глас: -Јај го уф огинот . прв глас: -Дека е огинот? втор глас: -Го изгаси водата. прв глас: -Дека е водата ? втор глас: -Ја у реката.
Во дијалошко-драмски образец, поставен е и разговорот меѓу детето и “маца каракаца”[7]:
Детето: -Мори маацо каракацо! Де си била? маца каракаца: -Боденица.
Детето: -Што си јала? маца каракаца: -Бареница.
Детето: -камо мене?
маца каракаца: -Нема тебе!
Ако се проследат и поголемиот модалитет од говорни умотворби, ќе се забележи дека такви се поголем број од нив. Меѓу нив се и умотворбите “Гугуфко, исуфко”[8], забележана во Солунско, а слушана од Х. Бојаџиев, и “Огреј сонце скрито.”[9] Очигледно е дека колективниот народен уметник прибегнал кон овој дијалошки-драматуршки елемент за да го оствари ефектот на релјефност и на автентичен начин да го апострофира дејството што произлегува од сижето на умотворбата. Самата умотворба станува одвоено анимирана, протекот на дијалошкиот удел на соговорниците е впечатлив, а ефектот со подлабока емоција, интонација и говорна сликовитост.
Ликовите во народните умотворби во функција на драмски елемент
Посебно внимание во лоцирањето на препознатливите елементи кои детерминираат драмска поставка во народните умотворби, за деца е определбата на народниот уметник фабулата на умотворбите за деца да ја анимира со активно учество на ликови кои во спрега со дијалошката форма ја одразуваат структурата на драматизирана народна умотворба. Во умотворбата “Дедо” веќе видовме дека носечки ликови се дедото и внукот, лукот и пченицата се ликовите во умотворбата “Лукот и пченицата”, итн. Со изворна драмска автентичност е устроена умотворбата “Прстите на рацете”, во која како главни ликови се појавуваат петте прсти на рацете. Меѓу нив со драмски дијалог направен е извлечок од едно условно би рекле “детско секојдневие”:
-палецот веелит: -Ми се јај:- -показалецот : -Што да јајме?-
-стредникот: -Шчо дал Господ,-
-до средникот: -Да крадиме.- -малијот: -Јас ќе кажам.
-малчи, чуче, пот копанче, и тебе ќе ти дајме и ќе ти
придајме.[10]
Еден интересен пример проткаен со хумористична конотација забележуваме во умотворбата “Атанасе кусо прасе”, каде Атанас се појавува како носечки лик ,отспроти кого е ликот кој е олицетворен во народниот уметник, каков што е и ликот на Тајтана во умотворбата “Тајти, тајти, Тајтано”. Од овој илустративен избор може да се заклучи дека овде на очиглед е една минијатурна по својот облик драматизациски поставена говорна умотворба,при што не само што ја препознаваме дијалошката форма, туку ги сретнуваме визионирано и самите ликови.
Бездруго се работи за мала сценка, која и покрај својата епизодност, ја задржува шемата на драмско еволуирање на сижето.
Се поставува и прашањето за тоа, возможно ли е во ваквата форма на драмските сценки да ги разоткриеме и драмските заплети и конфликти, или уметничката поставка на сликите и чинот како драмска епизода. Разбирливо дека тоа не е и целта што примарно се преферира овде, пред се заради тоа што треба да се има во вид и фактот што низ посочените примери ние се стремиме да маркираме сегментарни пројави на драмски елементи, а не интегрална драмска поставка на умотворбата.
Наспроти изложените, би рекле драмско минијатурни говорно- умотворни сценки, во народното творештво сретнуваме и категорија на народни умотворби кои според својата намена претставуваат своевидна народна сценска игра за деца. Забележливо е притоа дека ваквите сценки во позначаен обем ги манифестираат не само веќе изложените драмски атрибути како што беше дијалошката форма и ликовите со благи нијанси на сценски експонажи,-туку и сценирањето на просторот (можната сцена), зголемен број на ликови, нивна функционална позиција во своевидната драмска игра и “сценско” движење на ликовите воведувањето на заплети во дејството, па дури и одредени драмски конфликти.
Ако се анализира играта “Тиква” која според забелешките се играла во есен или зима кога веќе биле завршени земјоделските работи, ќе се заклучи дека таа во изразита мера веќе претставува драмска сценска игра. Нејзина “сцена” претставувал некој двор или поголема ширина на патот, најчесто се играла на отворен простор. Значи станува збор за игра, што може да ја доведеме во врска со сценска игра, одредена е позиција на сценскиот простор-односно отворената сцена, а утврдени се и ликовите. Учествуваат деца чиј број зависела од просторот, но и од реалната бројност на присутните деца. Децата имаат и свои реквизити. Така како сценски реквизити се вклучени дрвце, прешлен, камче, тревка. Народниот уметник развивањето на активната детска, би рекле драмска игра, ја концепирал и со конкретна распределба на улогите. Едно од децата ја добива улогата на “корен”, а другите се “тикви”.
Дејството го започнува ликот на “коренот”:
Коренот: -Една тиква раѓала, раѓала и родила десет тикви.
тиква број десет-(се вклучува ликот на тиквата број десет)- Зошто да бидат десет, нека бидат пет.
-ликот на тиквата број пет: -Зошто пет да бидат, нека бидат седум….”
–по извесно време се вклучува ликот на последната тиква: –Зошто да остане една, нека се исуши коренот.” коренот:
– Зошто да се исуши коренот, нека роди девет тикви”
Имајќи ги пред себе изложените карактеристики на народната игра, дијалошката форма, сценската компонента /сцената/, активниот удел на ликовите и континуираното напрегнување на дејствието, се добива впечаток дека оваа народна творба според својата диспозиција е поставена во облик на драмски игрива народна творба, што ја поткрепува можноста таа да биде дефинирана и како народна драмска детска игрива поставка. Всушност, ако се има во вид и крајот на играта кој декларативно ја задржува компонентата на стандарден расплет на дејствието, особено расплет пројавен по збиените “драмски” конфликти што се создаваат со појавата на секој од ликовите (броевите на тиквата), кои “конфронтираат” со ставот на коренот, -личниот број-идентитет да биде згаснат, -тогаш становиштето дека и овој елемент ја поткрепува детерминантата за драмското во народните умотворби, добива во својата одрживост.
Игри за деца од овој тип во народната литература постојат во поголем број варијанти, при што секоја од нив нуди и свој автентичен игрив концепт. Меѓу другото да ги споменеме “Клу-клу Тодоре”, ”Грне”, ”Кус петел”, ”Слези Маро, пиј вода” и други. Секоја од нив говори на свој начин за слухот на народниот уметник преку игривите народни умотворби, децата да ги произнесат од себе не само говорните атрибути, туку и да се активираат со својата сценска креативност. Нивните ликови го одразуваат и мобилитетот за говор-глума, движење на сценираниот простор и колективна подвижност на дејството.
Востановените примери ги ставиме во функција на експонирање на дијалошката форма, драмскиот композициски тек на дејствијата, локацијата, просторот-сцена, како и драмската игривост. Иако не може да стане збор за рафиниран, заправо стандарден модел на драмско дело за деца, -сепак изложените примери ја поткрепуваат тезата за идентификација на бројни драмски елементи во народното творештвонародните умотворби за деца. Со тоа, во таквата разоткривка се определуваме и да ги идентификуваме форматите на матриците на народните драмски игриви умотворби за деца, како никулци и зародиш на своевидни драмски творби од тој вид, од кои објективно е да се предположи дека тоа е и скромниот претечи образец на современата драма за деца. За илустрација на дел други образци на драмски елементи во народните умотворби за деца, покрај веќе изложените, -ќе приложиме избор на уште неколку народни игри за деца кои се дел од поголемото благо на народното творештво обнародено во досегашни објави и публикации, какви што се илустрациите за овој прилог од “Патор, патор ноџиња”.[11]
Сценска игра штурче.- се игра на некоја ширина или во затворена просторија. Децата се во круг или на своите места. Водачот во играта објаснува: Штурчето се крие во полето и свирка: Зри, зри, зри!
ПИСНУВАЊЕ
Играва најчесто се игра на отворено. Децата се во круг и се држат за раце. Играта има водач кој воведно раскажува: …
КАМЕН
Играта се играла вообичаено на средсело или на некоја селска ширина.. Децата држејќи се за рака формираат круг. Во средината на кругот треба да има поголем камен што не се ниша, а на него може да се качи дете. Водачот со броенката наоѓа дете кое ќе застане до каменот, ќе се качи на него, а потоа ќе легне до каменот-како да е под него. Додека децата се на своите места, со броенка се определуваат три други деца кои ќе ги сменат првите. И така -со броење на броенката ќе се сменуваат тројките.
Играта може да се игра и во просторија, но место камен се поставува стол што ќе го претставува каменот.
ГРНЕ
Играта грне најчесто се играла на некоја широчина. Најчесто тоа се случувало во пролетниот и летниот период. Во играта се вклучувале околу 15-19 деца, но единствено во непарен број.
Сите деца се редат наоколу во круг. Поголемите деца стојат и се нарекуваат “стопани”, а помалите седат до нив и се викаат “грниња”. Едно дете од “стопаните” кое нема “грне”, ќе оди кај некое друго дете што има грне и ќе му рече:
– детето -“Чичко, го продаваш ли грнето?”,
-чичкото -“Го продавам, на друг го давам, тебе не ти го давам”.
Големиот фонд на вакви или сродни народни сценски игри од народното творештво, секако дека има основа да ги препознаеме како појдовна почва и значаен сегмент на народната матрица на сценски драмаски творби и претечи образец на современите драмски творби за деца. Овде во извесна мера треба да се набљудуваат и одделни обредни поставки во кои главни носители, -ликови и протагонисти на сценските поставки се децата. Нам ни е сосема јасно дека современата драмска книжевност за деца со својот висок уметнички дострел ја карактеризираат легитимни модерни искази, но би било целисходно ако во утврдените и маркирани сегменти со драмска нагласка од народното творештво за деца, респектираме и појдовен драмско – сценски концепт на творештво за деца. Неспорно дека тоа е заслужна творечка храна и за современите автори на драмската книжевност за деца.
Како значаен комплекс во народното творештво се појавува народното умотворение за деца. Примарно тука го сретнуваме детскиот фолклор, но народниот творец остварил и голем обем на вистински сценски народни игри и обредни поставки за деца. Тие неспорно претставуваат неповторлива уметничко-естетска, креативна и сценски аплицирана народна уметност. След тоа е и научната перцепција со која во контекстот на народното творештво за деца, особено преку народните игри и обредни поставки, се стремиме да го идентификуваме и базичниот постулат на драмското во народното творештво.
Наспроти тоа во современата книжевност за деца станува збор за висок степен на уметничко-естетска профилираност на засебен и автетнтичен книжевен род детерминиран како драмско творештво за деца. Современата литература за деца преку драмското творештво, антиципира едно од најкреативните творечки достигнувања како во сценската димензија и структура на делото, така и во бројните специфики на драмскиот исказ.
Во таа смисла меѓу поважните научно-истражувачки интереси на овој труд се прашањата: постојат ли, кои се и во каков обем се изразени базичните взаемности меѓу народното творештво за деца -односно детските и обредните сценски поставки и современата драмска книжевност за деца. Во тој контекст идентификувани се неколку взаемности меѓу кои дијалошката структура на игрите и делото, сценската концепција, тематската корелативност и други индикативни творечки синтези.
Литература:
- Кнежевиќ Миливоје, О нашем дечјем фолклору, „Трећи конгрес фолклориста Југославије“, Цетиње 1958
2.Романска Цветана, Българско народно творчество, „Христоматия“, СофиЯ, 1964
- Минков Цветан, „Българско народно творчество“, Пословици, поговорки, гатанки, София, 1963
- Шапкарев Кузман, Избрани дела, приредил д-р Томе Саздов, „Мисла“, Скопје 1976
- Петко Домазетовски, Илија Китаноски, Патор, патор, ноџиња, „Детска радост“, Скопје, 1983
- Саздов д-р Томе, Студии за македонската народна книжевност, „Студенски збор“, Скопје, 1980
- Пенушлиски д-р Кирил, Фолклорот и литературата, „Македонската народна и уметничка литература, „Шести Рацинови средби“. Титов Велес 1969.
- Каменик Игнац, Меѓусебните односи меѓу народното и уметничкото творештво, „Македонската народна и уметничка литература“, „Шести Рацинови средби“. Титов Велес 1969
Проф. д-р Мито Спасевски
[1] Кнежевиќ Миливоје, О нашем дечјем фолклору, Треќи конгрес фолклориста Југославије, Цетиње 1958.
[2] Романска Цветана, Българско народно творчество, Христоматия, СофиЯ, 1964.
[3] Минков Цветан, Българско народно творчество, Пословици, поговорки, гатанки, София, 1963;
[4] Шапкарев Кузман, Избрани дела, приредил д-р Томе Саздов, Мисла, Скопје 1976.
[5] Шапкарев Кузман, цит. дело;
[6] Исто, цит. дело;
[7] Исто, цит. дело.
[8] Исто, цит. дело.
[9] Петко Домазетовски, Илија Китаноски, Патор, патор, ноџиња, Детска радост,
Скопје, 1983;
[10] Шапкарев Кузман, цит. дело
[11] “Патор, патор ноџиња”, цит. дело;