Категорија: Зборник 4

МЕНАЏИРАЊЕТО СО ОСНОВНОТО ОБРАЗОВАНИЕ ВО УСЛОВИ НА ПАНДЕМИЈА

 

Нашето основно образование е организирано како деветтолетка, според системот 3+3+3. Во текот на пандемијата, учениците во пониските одделенија посетуваа настава / комбинирана настава.

Прашањето што ќе го поставиме е дали (со цел да се заштити здравјето на децата и наставниот кадар) е можно да се изведува целосно on line настава, особено во пониските години од основното образование?

Нашиот одговор е дека е можно. Со ова не тврдиме дека овој тип на настава е соодветен еквивалент според сите критериуми за квалитет на наставата со физичко присуство, туку само сметаме дека е можно и со целосна on line настава да се постигнат задоволителни резултати во наставниот процес.

Како што покажа нашето искуство во пандемијата, и како што се и барањата на наставниот процес, посложена е наставата во пониските одделенија, поради возраста на децата вклучени во наставата и поради спецификите на наставниот процес. Имено, во пониските одделенија на основното образование се одвиваат два процеси: процес на описменување и процес на подучување (teaching). Особено е специфичен и со посебни барања процесот на описменување.

Дали е можно и двата процеси да се изведуваат on line? Пред да одговориме на ова прашање ќе кажеме дека во наставниот процес изделуваме три фактори кои се во интерактивен однос: наставата, родителот како партнер во наставата и креативноста на наставниот кадар.

Првиот фактор е наставата. Дали е можно децата да се описменуваат на далечина? Првин да ги разгледаме ресурсите со кои располагаме. За македонскиот јазик, постои една серија со исклучителни образовни и естетски квалитети – серијата „Бушава азбука“, чиј автор е Горан Стефановски, а режисер Слободан Унковски. Се работи за 31 епизода (емисија), посветена на секоја буква од азбуката, составена од различни сегменти. Оваа серија, беше предмет на наша анализа на VI Балкански конгрес за образование и наука (Охрид, 2011), во студијата под наслов: „The Role of Media in Linguistic Upbringing and Education” (Nikolovska, V. The Role of Media in Linguistic Upbringing and Education, in: VI International Balkan Congress for Education and Sciences: The Modern Society and Education, Book of proceedings, Ss. Cyril and Methodius University, Faculty of Pedagogy “St. Kliment Ohridski”, Skopje, 2011, pp. 1251-1257).

Во серијата, децата стекнуваат знаења за пишувањето на буквата, нејзиниот правилен изговор и нешто многу повеќе: стекнуваат, во врска со секоја буква, како играта за деца „на буква, на буква…“ знаења од областа на ономастиката, дијалектологијата, етнологијата, зоологијата, ботаниката… При тоа, графичкиот и визуелниот облик на серијата кај нив го развива чувството за естетика, а присутни се и музиката (АБВ бенд: Влатко Стефановски, Бодан Арсовски и Ана Костовска) и духовитоста. Ќе наведеме некои примери: секоја буква има нешто како лична карта. Се учи како се пишува. Во еден сегмент од емисијата, графички, таа е отсликана со човечка силуета. Тука се и прекрасните анимации за секоја буква на врвниот мајстор Душан Петричиќ. На пример, буквата М е претставена како П која на средината горе ја прекршува чекан и станува М, а коментарот е на истата буква што се изучува – малер! Во друг сегмент, пар од машко и женско дете, облечени како за на свечен прием, кажуваат на што им личи буквата: топка, јадица, „како кога некој ме повикува со прст“… Доволно, за децата никогаш да не заборават како се пишува една буква. Помошта од родителот е само детето да го извежба пишувањето. Тука ќе застанеме и ќе упатиме на споменатата статија за поопширна анализа на оваа серија. Ќе споменеме само дека кога ја работевме статијата, серијата во целост не можеше да се најде на интернет. Треба да се провери кај кого се авторските права, и ако ги има јавниот сервис на МРТВ, да се побара, во овие пандемиски услови, преку соодветен линк, таа да биде достапна на наставниот кадар.

Друга можност е користењето на листот хартија како табла. Само треба да се насочи правилно камерата. Дури некои наставници предавањата ги држеа и од училиште.

Другите предмети, што не се македонски јазик, во кој спаѓа описменувањето, главно се базираат на вербална настава и како такви се поподатни за учење на далечина. Тука секако не спаѓаат уметностите, особено ликовната уметност, но секако дека наставникот преку ангажирање на третиот фактор – својата креативност, може да изнајде решенија. Камера, лист хартија, слики, фотографии на слики, музика пренесена on lajn… Дури и помошните наставни средства што се закачени на ѕидовите на училницата како работна средина за наставниот процес, може да се сликаат и да им се презентираат на децата. Дури децата можат да си ги пресликаат и да си ги имаат и за себе.

Вториот многу важен фактор во образовниот процес, особено во услови на пандемија е родителот. Разгледувањето на родителот како партнер во образовниот процес во науката за образованието не е нова појава и не е поврзана само со услови на пандемија. Уште во 2017 година, мои колешки од Факултетот за образовни науки во Штип имаат изготвено статија на оваа тема (Petrovska, S. and D. Sivevska, Cooperation /partnership/ between school and family and student success, in 12^th International Balkan Education and Science congress Education for Life, work and well being, Nesebar, Bulgaria, 2017). Според неа, во Америка, публикации на оваа тема има уште од 1998 година (450), а и две децении претходно, со оваа тема се занимавале 30-тина трудови. Се тврди дека образовниот процес во училиштата во основа го има семејното воспитание. Една од најважните образовни активности на училиштето е да ја зголеми улогата на родителите во училиштето, користејќи различни стратегии за нивното вклучување. Родителите се сметаат за социјален контекст на образовниот процес. Семејството и училиштето се поврзани микросистеми во кои се развива и живее детето. Се поместува фокусот на психологијата како наука: од внатрешните психолошки процеси како детерминатори на развојот на детето кон контекстуалните (улогата на родителите) и ситуациските фактори (учење низ игра, на пример). Педагошките активности на родителите во образовниот процес подразбираат поттикнување на учење и трудољубивост и организација на семејниот живот.

Организацијата на семејниот живот и педагошките активности на родителите се особено важен фактор во образовниот процес во условите на пандемија, кога децата се главно дома, а не на училиште и наставата се одвива на далечина. Во таа смисла, за поздравување е одлуката на Владата на Република Северна Македонија со која на родителите со деца до десетгодишна возраст им беше овозможено (на еден од нив) да останат дома. Ова е секако и поради фактот што на децата од пониските одделенија во образованието им беше потребна техничка помош, но ова им даде на родителите на децата можност да ја преземат, во мера во која можат, улогата на партнери во образовниот процес. Секако, и образовниот процес, но и целокупниот живот на децата (а и на возрасните) бараше поинаква организација на семејниот живот. На крајот, само ќе го споменеме фактот, кој го потврдуваат моите колешки во нивната студија, дека онаму каде што родителот се појавува како партнер во образовниот процес, успехот на децата покажува повисоки резултати.

Третиот фактор кој го споменавме како битен во организирање на наставата на далечина, особено во пониските години на основното образование е креативноста на наставникот во користењето на расположивите ресурси за настава и во користењето на можностите на техниката. Погоре споменавме некои примери, на наведување на примери нема посебно да се задржуваме. Ќе кажеме дека камерата дава огромни можности: да се искористи листот хартија како табла, да се слика содржина од учебникот и да се работи на таа слика итн.

Ќе се задржиме малку повеќе на креативноста како квалитет кој треба да биде развиен во текот на образованието, а на кој му се посветува многу малку внимание. Креативноста на наставникот како фактор во образовниот процес зависи од квалитетот на образовниот систем во високото образование, поточно од квалитетот на наставата на факултетите што подготвуваат наставници. Моето искуство со студентите, како професор на таков факултет, е дека студентите учат напамет. Се меморираат факти, тоа им е полесно на студентите, а тие не се научени да менаџираат со знаењето. Целта на образовниот систем не е учениците да меморираат факти, особено не денес кога постојат толку бази на информации што се лесно достапни (доволно е да се испише прашање на Гугл), туку да се научат учениците да менаџираат со знаењето и да бидат креативни. Ова е и тенденција на образовните системи во повеќе земји.

Образованието е синџир: родител – дете – наставник – наставник во високото образование. Нитките што го поврзуваат овој синџир се комуникација и соработка. Овој синџир треба да биде изработен од квалитетен материјал, а тоа се: стекнување на способност за менаџирање со стекнатите знаења и креативност, во позитивна смисла. Креативност со етичка смисла, за градење на добри нешта. Тука ја вклучуваме и воспитната, етичката компонента. И нормално, сиот овој процес треба да биде исполнет со љубов.

 

Проф. д-р Виолета Николовска

 

Онлајн наставата во време на пандемија со Ковид-19

Предизвици, позитивни и негативни страни од аспект на наставник и родител

 

Сѐ се случи набрзина, некако неочекувано, како „гром од ведро небо“ , што би рекле. Во еден момент бевме во училница, се договаравме со учениците за задачите кои треба да ги завршат за наредниот ден, наредниот час, а веќе неколку часа подоцна од телевизија дознавме дека училиштата се затвораат. Привремено. Никој не кажа колку долго ќе е тоа, сите различно претпоставувавме, сите бевме збунети. Сите имавме многу прашања, недостасуваа конкретни одговори. Зошто? До кога? Како понатаму?…

Потребата да останеме во контакт со нашите ученици, се наметна уште веднаш, сама по себе. Природно и очекувано беше да побараат поддршка од нас, а нам ни беше должност, во тие моменти и сите понатаму, да бидеме „тука за нив“. Заеднички баравме начини, најпрво спонтано, а потоа и поорганизирано, со добар дел од нив, да останеме во контакт, да одржиме континуитет. Се организиравме уште пред да добиеме било какви насоки од нашите претпоставени, од БРО, од МОН. Едноставно моравме и се снаоѓавме кој како може, знае и умее – месинџер, вибер…се што можеше било како да послужи како мост преку оваа вжештена лава, преку надојдената река од страв, неизвесност и грижа за најблиските. Бевме збунети. Следуваше карантин, полициски час…Пресконференциите на Министерот за здравство ги чекавме како нешто од што ни зависи животот понатаму. Во одредена мера , така и беше.

По првичниот шок, се прибравме и сите заедно, наставници, ученици, родители и деца, знаејќи дека мора така, го продолживме процесот на комуникација и учење на далечина. Училниците се преместија во нашите домови, ние наставниците влеговме по домовите на учениците, родителите , поголем дел од нив, станаа дел од процесот. Сите се прилагодувавме , мислејќи – добро е, ќе издржиме кога мора и кога треба, учебната година и онака е прикрај. И дадовме се од себе за таа да заврши „успешно“. И така и би…

Септември 2020…Нов предизвик, нова неизвесност, нови прашања и безброј дилеми. Овој пат ние, наставниците и родителите, бевме тие кои прашуваа, но одговори немаше, или беа конфузни. Први септември, за прв пат го поминавме дома, пред телевизорите, чекајќи одговор на нашите прашања. Едно беше јасно…веќе ништо нема да биде исто и оваа учебна година. По социјалните мрежи поделени мислења, спротивставени ставови, недоразбирања и кавги, чести беа и навреди кон неистомислениците .Наставниците, сепак, ми се чини, со ист став. Ништо не може да го замени училиштето, ништо не може да ја замени училницата, таблата, клупата, ништо не може да се спореди со напнатоста која се чувствува во воздухот за време на „тежок тест“, но и среќата и радоста кои зрачат во воздухот по секој успех, во воздухот на нашата училница. Ништо не може да ја замени вревата по ходниците создадена како со магично стапче, секунда по ѕвонењето на ѕвончето. Тоа беше многу јасно за сите, но…Постоеше едно огромно НО. Тоа нѐ натера да сфатиме дека мора да го одбереме „помалото зло“.

Дел со физичко присуство, оние помалите, се вратија во училниците, во оние училници кои претходно беа дезинфицирани, па обележувани, лепени и прелепувани, боени и пребојувани. Исцртани патеки и стрелки на сите страни. А децата среќни, но и збунети влегоа низ училишните врати со триста протоколи кои мораа да ги научат, запомнат и почитуваат. Останатиот дел седнавме пред екраните. Започна процесот на „организираната“ онлајн настава. Платформата никогаш не профункционира во целост, но ни понуди многу добра основа за да можеме да навлеземе во тој,  за сите нас , нов свет на предизвици, изненадувања, препреки кои сите заедно моравме да ги прескокнеме и да уживаме во сето она што ни го нуди модерната технологија. Процесот е двонасочен, учиме заедно, учиме едни од други, наставници, деца и родители. За првпат како да влеговме во домовите на нашите ученици, научивме многу за нивните семејства, за начинот на кој функционираат, ги согледавме условите во кои живеат и учат, ги согледавме можностите  со кои располагаат. И тоа ни ги прошири погледите, ги промени нашите ставови, ја зголеми емпатијата меѓу нас. Тие , ми се чини за првпат, станаа свесни дека и ние сме луѓе, како и сите други, дека и ние имаме наш приватен живот со проблеми, обврски, радости и таги, но и слободно време кое сега се почесто имаме обврска да го делиме со нив, за да одговориме на секое нивно прашање, молба, жалба, во секое време од денот. А верувајте, ги има илјадници, секаде, секогаш. И не, мене лично не ми пречат. Како наставник, но и како мајка на две малолетни деца, ја сфаќам секоја нивна потреба наставникот да им потврди дека добро ја завршиле задачата, можеби  да им укаже каде погрешиле, да ги пофали кога постигнале успех, да им ги реши дилемите…накратко…да им помогне и да ги поттикне да продолжат да работат без оглед на се.

Во овие услови децата имаат многу повеќе потреба од нас, а наша обврска е да бидеме тука за нив. Технологијата тоа ни го овозможува на безброј начини, интересни и корисни. Останува црна точка оној дел од учениците кои не можат да си дозволат да бидат дел од овој процес, оние кои се ранливи категории, на кои материјалната состојба им е пречка и причина да се разликуваат од останатите, можеби сега многу повеќе од порано. А знам дека добар  дел од нив би дале се да бидат и понатаму дел од целината, нема некој кој тоа не го сака. Посебно тие. Затоа беше повеќе од потребно најпрво да се реши тој проблем, но… Повторно едно големо НО. Затоа треба сите ние , заедно, да искористиме се што можеме и најдобро што можеме , за да излеземе како апсолутни победници во целиот овој хаос. Да бидеме позитивни, да ја бараме светлата точка во тунелот, да бидеме луѓе…

А, во меѓувреме, се надеваме дека сето ова што побрзо ќе заврши и ќе се вратиме повторно онаму каде што ни е местото, сите заедно во училниците, пред таблите, на клупите, по ходниците…заедно со сета напнатост, радост, смеа, љубов и сјај во очите кој не се пренесува преку камерите. И секој ден, секој нов час, посакувајќи си најпрво добро здравје, знаеме дека сме се поблиску до тој момент. Се чуваме себеси и другите, за повторно да уживаме во тие мигови.

Евгенија Дика Талеска, Евгенија Дика Талеска

наставник по македонски јазик во

ОУ „Гоце Делчев“ – Могила

ОНЛАЈН НАСТАВАТА – НОВ ПРЕДИЗВИК ЗА СИТЕ

 

 

Веќе подолго времe (од почетокот на Ковид 19-пандемијата), онлајн-наставата е едно многу актуелно прашање кое предизвикува загриженост и кај наставниците и кај родителите. Дали од септември продолжуваме со нормална настава, или пак со онлајн-настава, ќе зависи од развојот на пандемијата. Со сигурност никој не може да каже ништо. Но, тоа не значи дека не треба повторно да се подгoтвуваме за онлајн-настава, или пак некаква комбинација на училишна со онлајн настава. Но, за да биде успешно реализирана, потребни се големи подготовки.

За жал, кај нас не се забележуваат некои поголеми подготовки на овој план, за тоа што подготовките значат сериозна и темелна обука на наставниот кадар во сите степени на образованието. Од друга страна, пак, некои големи искуства немаме на ова поле.
Но, не значи дека long distance learning е потполна непознаница. Напротив, уште од средината на минатиот век, оваа настава се практикува во некои делови на Австралија, каде оддалеченоста меѓу училиштето и фармите во кои живеат семeјствата е поголема дури и од 500 километри. Се разбира, преку посебно дизајнирани образовни програми кои се речиси идентични со наставата во училиштата.

Децата имаат обврска секој ден да се вклучат во образовната програма (порано преку ТВ, радио и сл.), а денес преку компјутер, во точно определено време наутро. Имаат распоред на часови кој стриктно се почитува, како и во редовната настава во училиштето. Знаат кога завршува училишниот ден. Учениците добиваат многу голема поддршка во овој вид настава, а исто така и родителите, кои се партнери во образованието. Нема импровизации. Сѐ е испланирано како и во редовната настава.

Во онлајн-наставата треба темелно да се испланира како образовната, така и воспитната функција. Во однос на првата (образовната), многу е важно наставниците да бидат свесни дека не треба да пренесуваат само голи знаења и да даваат задолженија, кои некогаш можат да бидат и бесмислени во ова време, како на пример препишување на некоја лекција или дефиниција по 2 или повеќе пати. Тоа, не само што не придонесува за развој на интелектуалните активности, туку може да предизвика одбивност на детето кон соодветниот предмет, па дури и голема фрустрација.

Многу често сме сведоци дека нашите ученици многу брзо го забораваат тоа што го учеле, правдајќи се дека наученото е од „пред три месеци“, од „лани“… И се заборавило. Со право можеме да кажеме дека образованието од сите степени кај нас во најголем дел е насочено кон учење со меморизирање и пасивно репродуцирање. Доколку некој сака да констатира колку учениците покажуваат разбирање за одредени работи, не треба да им даде тест со дефиниции, или пак прашања од типот: „Кој е главен град на Франција, а кој на Јапонија“. Напротив, поголемо значење ќе имаат прашањата од типот: „Што го прави Париз посебен за Франција, а што Токио за Јапонија“?
Од исклучително значење во онлајн-наставата е да се остварува и воспитната функција, чија реализација претставува најслаба алка во нашиот школски систем веќе подолго време. Тоа значи дека не само образовните, туку и воспитните цели треба да се реализираат. Наставниците треба да бидат свесни дека реализацијата на воспитната функција е од исклучително значење во време кога сѐ повеќе родителите немаат време за своите деца. Затоа, доколку се продолжи со онлајн-настава, треба обуките да бидат и во оваа насока. Посебен интерес треба да се покаже како учениците го поминуваат своето слободно време.

Учениците имаат потреба од вниманието на возрасните, а кога тоа недостига, се јавуваат далекусежни последици кои негативно влијаат врз младата личност. Затоа и преку онлајн-наставата, наставникот треба да покаже трпение и интерес за ученикот не само колку и што научил (образовната компонента), туку и како се чувствува, што го мачи, дали има некој проблем.
Исто така, посебен интерес треба да се покаже како децата го поминуваат своето слободно време, кое кога не одат на училиште го имаат во поголеми размери. Но, како правилно да го искористат? Може да иницира на пример, секој ученик да напише краток есеј што корисно во текот на една недела направил за себе, за другите, или за средината во која живее. Или пак, ученикот да си води дневник за секојдневните активности, во кои несомнено место треба да има и за градење на сопствена одговорност, (од местење на кревет, средување на облека, помагање во кујна, до развивање на еколошка свест (селекција на пластични шишиња и нивно одложување во посебен контејнер, како и градење и хуман однос кон другите). Така се развива чувство на одговорност и позивен однос кон себе, кон другите, и кон околината на живеење. Тоа е дел од моралното воспитание.

Исто така, за да ја подобриме мотивацијата за читање која за жал кај нашата ученичка популација е на исклучиво ниско ниво, а имајќи го во предвид фактот дека во најмала возраст наставникот воспитува со сопствениот пример, тој прво треба да ги информира децата дека самиот, секој ден чита. Да поведе разговор со учениците зошто читањето е важно, кои нови зборови ги научиле читајќи некоја книга, што научиле од книгата и што можат да применат во секојдневието…
Да заклучам, доколку се продолжи со онлајн-настава и во периодот што следи, не смее да има повеќе импровизации како претходно. Тогаш бевме затекнати и може да има некое оправдување. И онлајн-наставата треба квалитетно да се изведува, (што подразбира сѐ да биде добро испланирано, и со стандарди низ целата држава) за да не произведеме генерации со огромни празнини во нивниот духовен и интелектуален развој. За да биде онлајн-наставата успешна, обуките на наставниците треба да бидат квалитетни, темелни и во доволен број. И што е најважно, сите наставници во државата без исклучок( град или село) треба да ги поминат.

Галопирачкиот, стравотен корона-налет, поради кој светот застана во својот од и остана затечен, неподготвен и со многу последици, навлезе и кај нас во сите сфери и ги преобликува во досега непрактикувани модели на сфаќање, на однесување, на (не)прифаќање – на живот, конечно. Образованието, пак, како посебен, специфичен општествен фундамент, се преоблече од класично во современо руво и веќе со месеци прави напор трансформирано во дигитализиран аутфит да држи чекор со времето и светот. Учебната година започна со еден месец одложување и тече онака како што налагаат условите по сите основи (растечкиот корона-тренд во комбинација со сезонските вироза-атаци, однесувањето на луѓето кои со нискиот степен на лична одговорност и плиткиот светоглед го поттикнуваат ужасот, техничката подготвеност на сите чинители, почнувајќи од врвот – надлежните институции, па надолу – училиштата, наставниците и учениците, ставовите и желбите на родителите). Општо земено, комплексна слика на животен и образовен вител во кој не е едноставно да се опстане, да се учи и да се научи.

Како би се опишала наставата на далечина, која полека и сосема оправдано добива статус на модел кој дефинира современие, модерна интеракција и неизбежен учебен формат во вакви услови, а останува секако и како модел кој би се применувал и понатаму, во услови на нормализација и крај на пандемијата, на што сите се надеваме? Пред сè, процесот на учење и поучување се одвива во вирално опкружување, со поддршка на дигиталната технологија. Кога сме во прашање ние, наставниците, она што мора да се нагласи е дека сме исправени пред низа предизвици, се соочуваме со низа проблеми и, за жал, покрај сите наши напори и очекувања, сепак сме изложени на осуда, неразбирање и критики. Особено од страна на родителите, кои секогаш, но особено во вакви услови, би требало да се нашата најголема поддршка и образовно-воспитен партнер. Зошто? Од една сосема едноставна причина, прекрасна во сета своја прецизност – со тоа си ги поддржуваат и децата. Тоа е она што го очекувавме, надополнето секако со посуштествената поддршка на надлежните, без веќе познатите стеги и ограничувања, но со инструменти за валидно, чесно и реално следење на нашата работа.

Нејсе. Не сакам сега да пишувам за сето она што некако се наметнува во месециве наназад, формулирано и мерено низ незадоволството и кукањето на наставниците, желботеките и атаците на родителите, талкањето на надлежните, квазизагриженоста на децата дека ќе останат неписмени и многу сакаат да се вратат во клупите, во кои инаку, кога се, со судни маки успеваме да ги задржиме. Она што сакам да го издвојам со писаниево е фокусот НАСТАВНИК и фактот дека за секој од нас наставата на далечина се постави како вистински предизвик и ги извади на површина сите наталожени, затскриени и потиснати лични и колективни деформации, од една страна, а од друга, ја манифестира потребата да се потсетиме зошто сме наставници и која е нашата улога. Секако, доколку сме свесни дека нашата исклучително комплексна улога, поради која се вели дека не може секој да биде наставник, е секогаш истата. Се менуваат само сцените во чии рамките треба да застанеме на „штиците што живот значат“ и да ја одиграме онака како што добриот наставник мора да умее.

Што треба да правиме ние, наставниците, во вакви услови? Кои се нашите предизвици? Пред сè, треба да сме свесни дека онлајн-атмосферата е сосема поинаков и образовен и воспитен образец на однесување. Од децата бара самодисциплина, организирање на времето, самостојност во работата и ред во задачите во услови кога не се со нас. Истовремено, треба да сме свесни и дека овие „вештини“ кај нашите ученици не сме успеале да ги развиеме до ниво кое би им овозможило со интерес и мотивираност да бидат со нас, а без нас, секој ден, врзани пред монитор во невидливи синџири 6-7 часа. За волја на вистината, не успевавме во тоа ниту кога беа со нас, а пандемијата само ги потврди нашите потфрлања.

 

 

Затоа сега приодот кон нив во едно вакво вонредие од секој од нас бара многу напор, мерен преку:

1. Осмислување интерактивни формати на учење, во кои, како на пример во „превртена училница“ учениците самостојно ќе се подготвуваат, а часот кој следува ќе биде простор за анализа и рефлексија;

   2. Презентирање на новата материја на начин кој од учениците нема да подразбере вклучување како присутност, туку вклучување како активирање;

   3. Изготвување распоред на активности за секој час, кој мора да го има предвид недостигот на физичкиот контакт, а поради кој сепак мора да биде флексибилен и ситуационо менлив според воочениот степен на заинтересираност на учениците,

   4. Планирање на времето за подготовка и реализација на часот, но и на една порелаксирана комуникација со учениците, поради свесноста дека во основа повеќе им треба разговор и влевање на чувството дека со нас се на сигурно и дека сè ќе биде во ред;

   5. Разработка на инструменти за следење на учениците, кои во вакви услови мора да бидат креирани така што нема да им се товар, туку предизвик, со напомена дека нееднаквоста на учениците повеќе доаѓа до израз во услови на вакво учење отколку при физичко присуство – не сите ученици имаат домашен работен простор, квалитетна опрема, поддршка од родителите и еднаква можност за активно учество. Поради тоа, инструментариумот за следење и вреднување мора да ги земе предвид и алтернативните облици на пристап;

   6. Праќање јасни и навремени повратни информации за напредокот, со поттикнување ученичко самовреднување и врсничко вреднување;

   7. Избегнување монотонија и ист приод низ виртуелните контакти, со напомена дека содржината треба да се приспособува кон алатките и методите, а во сооднос со очекуваните исходи;

   8. Насочување на учениците за организирање на сопствениот простор и организирање на содржините по предмети.

   Би можела уште многу да пишувам за тоа што значи да си наставник денес. Секој што не работи со деца, не знае. Во услови кога она што не чини со децении треба да се поправи, состави и сошие така што да не се гледаат кривите рабови и погрешните штепови, вшивувани еден врз друг за да личи привидот на реформирано руво, не е лесно.

 

 

 

М-р Мирела Ибраими

СПОРЕДБЕНИ ПОКАЗАТЕЛИ ВО РЕАЛИЗАЦИЈАТА НА ДАЛЕЧИНСКОТО УЧЕЊЕ – УЧЕЊЕ ОД ДОМА (ОНЛАЈН НАСТАВА) ВО ООУ „КРСТЕ МИСИРКОВ“ – КУМАНОВО ЗА УЧЕБНАТА 2019-2020 ГОДИНА СО ПОКАЗАТЕЛИТЕ ЗА УЧЕБНАТА 2020-2021 ГОДИНА

(стручен труд)

 

Апстракт: Врз основа на известување од Министерство за образование и наука со број 13-3780/1 од 10.03.2020 година, а имајќи ги во предвид Заклучоците на Владата на РСМ, директорот  на ООУ „Крсте Мисирков“ Куманово, на ден 11.03.2020 година ја донесе следнава „Oдлука за прекин на воспитно образовниот процес и наставата“. Согласно Уредбта со законска сила за примена на Законот за основно образование за време на вонредна спостојба број 44-2445/1 од 23.03.2020 година, („Службен весник на РСМ“ бр 76/2020 год) и насоките за постапување од Министерство за образование и наука со број 08-4147/1 од 25.03.2020 година, директорот на ООУ „ Крсте Мисирков“- Куманово, на ден 25.03.2020 година ја донесе следнава „Одлука за употреба на видот на средствата за електронска комуникација за реализација и организација на наставата во OOУ „Крсте Мисирков“ – Куманово и за оценување на учениците за времетраење на вонредна состојба.

Клучни зборови: онлајн настава, обука, комуникација

Abstract: Based on the notification from the Ministry of Education and Science with number 13-3780 / 1 from 10.03.2020, and having in mind the Conclusions of the Government of RSM, the director of the primary school “Krste Misirkov” Kumanovo, on 11.03.2020 adopted the following “Decision on termination of the educational process and teaching”. Pursuant to the Decree with legal force for application of the Law on Primary Education during the state of emergency number 44-2445 / 1 from 23.03.2020 and the guidelines for action by the Ministry of Education and Science with number 08-4147 / 1 from 25.03.2020, The director of the primary school “Krste Misirkov” – Kumanovo, on 25.03.2020 made the following “Decision on the use of the means of electronic communication for the realization and organization of teaching in the primary school” Krste Misirkov “- Kumanovo and for the assessment of students for duration of emergency.

Keywords: online teaching, training, communication

  

Вовед

Основното училиште „Крсте Мисирков” – Куманово е самостојно училиште кое е лоцирано во центарот на градот.Училиштето ги остварува воспитно – образовните задачи со децата од 6 -15 годишна возраст од реонот кој му е доделен со реонизација од Собранието на Општината. Училишната зграда се наоѓа во центарот на градот, односно во средиштето на реонот што му припаѓа на училиштето. Наставата се изведува во три училишни згради на македонски наставен јазик. Во зградата на улица „Тане Георгиев” редовно работат осум паралелки и тоа: четири паралелки од трето одделение четири паралелки од четврто одделение, со вкупно 209 ученици. Училишниот двор е заграден со што учениците се заштитени од возилата.Во зградата на улица „Тонко Димков” работат девет паралелки и тоа по една паралелка од прво, второ, трето одделение и четврто и сите паралелки од петто деветгодишно одделение со вкупно 173 ученици.

Во матичната зграда во едно од крилата работат четири паралелки од второ одделение со вкупно 100 ученици. Во рамките на второто крило од централната училишна зграда работат четири паралелки од прво одделение, во кои имаме опфатено 108 ученици. Во состав на матичната зграда учат ученици од шесто до деветто одделение со вкупно 424 ученика распоредени во дваесет паралелки. На ниво на училиштето имаме вкупно 1038 ученици и  69 наставници, затоа  сме едно од најголемите основни училишта во Општина Куманово и пошироко.

1. Потешкотии во реализација на наставата преку далечинско учење – учење без физичко присуство на наставникот, во третиот и четвртиот класификационен период во учебната 2019/2020 година

За прв пат се соочивме со реализација на настава не типичена за класичниот начин на реализација на наставата. Имено согласно уредбите на Владата секое училиште се задолжува за реализација на далечинско учење – учење без физичко присуство на наставникот.

За ваков тип на настава претходно не беше одржан  ниту еден семинар или обука подржана од МОН или БРО, во кои директно ќе биде обработена некоја од платформите или интернет алатките за рализација на е-наставата. Единствената обука за која беше претходно реализирана беше за начин на функционирање на е-дневник и интерна обука во нашето училиште за реализација на настава со примена на смарт дисплеј уреди.

Согласно Вонредната состојба и моменталната ситуација во општината и пошироко, требаше од страна на БРО да се изврши скратување на наставните програми. Но немаше објава ниту известување до училиштето дека од страна на БРО е извршено редуцирање на наставните содржини, прилагодени согласно моменталната состојба и начинот на реализација.

Согласно техничките способности секој наставник индивидуално се прилагоди во реализација на наставата, со користење на некои од помошните интернет алатки. Не сите предметни наставници беа во можност да користат платформи за интерактивна настава. Не сите ученици беа во можност да следат е-настава, напрвин од технички проблеми, од типот на немање соодветен смарт уред, немање интернет, еден лаптоп а во семејството го користат два, три ученика. Немање можност за следење на е-настава преку платформите за интерактивна настава за учениците од одделенска настава (најмногу во прво и второ одделение), поради техничката подготвеност и возраста на учениците. Беше потребен голем ангажман на родителите во работата во учениците, најмногу во одделенската настава, поради техничките способности на учениците за ракување со смарт уредите. Слаба подготвеност за работа со смарт уреди и на дел од родителите. Детектираните проблеми со учениците од социјално ранливи категории, со кои не можеме да оствариме директен контакт се доставени до МОН, ДПИ и соработнците номинирани од страна на МОН, за помош во наставата за учениците од помалите етнички заедници.

2. Споредбени показатели во реализација на далечинското учење – учење од дома (онлајн настава) во ООУ „Крсте Мисирков“ – Куманово за учебната 2019-2020 година со показателите за учебната 2020-2021 година

Вкупно формуларот за реализација на наставата во изминатиот период (учебна 2019/20 година за време на Вонредната состојба)  ја пополнија 53 од 68 наставници. 15 наставници не го потполниле формуларот за реализација на онлајн наставата за учебна 2019/20 година. На овие наставници не им е матично училиште нашето училиште, затоа што во нашето училиште дополнуваат фонд на часови. Наставниците беа анкетирани, така што на анкетниот прашалник можеа да заокружат еден од понудените одговори или да допишат своја сугестија, забелешка и слично. Во продолжение на трудот се сумирани резулататите од анкетата и  табеларно се претставени резулататите, изјаснувањето и сугестиите на наставниците за начинот на реализација на учење од далечина во период од прогласување на вонредна состојба до крајот на учебната година.

2.1. Начин на реализација на е-настава, за време на вонредната состојба, согласно Уредбите на Влада:

Zoom платформа	Classroom платформа	Classdojo платформа	e-mail пораки	messanger	viber	Edu-ino
25	5	1	39	50	22	30
Тв училница	Квиз	Whats app	Разговор на телефон	Google forms	Комбини- рано	/
29	1	1	1	1	8	/

2.2. Оценете ја реазлиацијата на е-наставата во изминатиот период со оценка од 1 до 5

Одличен (5)	Мн.добар (4)	Добар (3)	Доволен (2)	Недоволен (1)	Вкупно
5	28	18	/	/	51 Пр. (3.74)

 

2.3. Која од наведените помошни алатки ја избирате како најпрактична за да спроведеме интерна обука за понатамошната реализација на е-настава:

Zoom платформа	Classroom платформа	Classdojo платформа	други	Вкупно
39	20	7	/	66

 

Согласно на барањата и изјаснувањето на наставниците во училиштето во период од 10.6.2020 до 29.6.2020 година успешно се реализираа инерни училишни обуки, во согласност со здравствените протоколи за реализација на семинари и обуки со физичко присутво во училиштето. Наставниците имаа можноста да се изјасната за која од платформите им е потребна дополнителна обука од страна на обучувачите. Процесот на обуките траеше во три етапи и тоа: обука за ракување со основните алатки за комуникација (e-mail, viber, messenger и сл), обука за работа со „Zoom платформа“ и обука за работа со „Classroom платформата“.

2.4. Објаснете детално како ја реализиравте наставната содржина од аспект на усвојување на нова наставна единица:

• Реализирање на наставната едниница преку Classroom и Zoom платформите, испраќање на наставни ливчиња и презентации во MS PowerPoint;
• Испраќање на материјали во затворена група;
• Испраќање на сопствен видео материјал за нова наставна содржина;
• Посочување на линк од edu-ino платформата;
• Испраќање на линк од youtube со песнички, текстови, детски фестивали;
• За појаснување на учениците јавување преку телефонски разговори;

 

2.5. На кој начин прибиравте повратна информација од улениците (домашна работа):

• Сликање и испраќање на завршна домашна работа преку messenger;
• Сликање и испраќање на завршна домашна работа преку е-маил;
• Под секоја слика за домашна работа, учениците задолжително ставаат слика со решени задачи;
• Испратено детално упатство до родителите и учениците од страна на наставникот за се онаа што треба да го реализираат со детално објаснување;
• Содржина од 4 елементи (видео-аудио, видео презентација, наставен лист, илустрација);

2.6. Дали уредно водевте ученичко е-потрфолио, согласно Уредбата на Влада, за време на реализација на е-наставата:

• Електронско потрфолио, комплетрирано со слики и домашни задачи добиени од учениците;
• На диск на платформата Classroom предвидена за складирање на податоци;

2.7. Објаснете на кој начин вршевте оценување за време на е-наставата:

• Добиени слики од тест;
• Преку испраќање на електронски тестови или директно усно излагање на ученикот со вкучена камера на некоја од помошните алатки за комуникација;
• Праќање електронски тестови со ограничено време на повратна информација;
• Прегледување на сите собрани материјали во индивидуалното ученичко порфолио преку сумативно оценување и вреднување;
• Самооценување на изработениот труд;
• Вреднување на активноста на учениците за цело време на реализација на онлајн наставата;
• Секоја повратна информација соберена од страна на учениците беше вреднувана;
• Квиз за учениците;

 

2.8. Наведете ги потешкотиите и недостатоците со кои се соочивте во текот на реализација на е-наставата, од аспект на наставници:

• Немање константен интернет од страна на ученици;
• Учениците согласно нивната возраст се врзани за директна помош од страна на родителите при ракување со IT уредот;
• Реализација на тестирање и добивање повратна информација. Нарушена објективноста и критериумот при тестирање;
• Дел од учениците не можеа да се приклучат на Classroom платформата, па беа принудени преку алтернативен пат, вибер и сл.;
• Немање на можност за контролирање дали учениците навистина сами ги извршуваат задачите или некој им помага, а со тоа се нарушува кредибилитетот и објективноста;
• Возраста на учениците за да ракуваар со IT уред;
• Немање на континуитет во работата на учениците, од аспект на често исклучување од наставата;
• Немање на обука за ракување со платформите и на наставнците и на учениците;
• Проблеми со нестабилен интернет и немање на соодветен IT уред, пред се ученици од социјално ранливите категории;
• Ништо не може да ја замени редовната настава во училиштето, кога учениците се во училишните клупи со физичко присуство на наставникот;
• Работа со стари лаптоп компјутери од страна на наставниците, кои повеќе не се во функција;
• Недоволна интеракција наставник-ученик;
• Несериозен пристап од дел на учениците и дел на родителите;
• Немање на можност за вклучување на сите ученици во платформите, поради возраст на учениците;
• Секој ученик немаше можност да има асистенција од родител (родител на работа, родител надвор од држава, родител во изолација, инфицирани од Ковид-19 вирусот);

 

2.9. Реализализација на далечинското учење – учење од дома (онлајн настава) во ООУ „Крсте Мисирков“ – Куманово за учебната 2020/21 година

Согласно одлуките на МОН, наставата започна со задоцнување од еден месец, поточно од месец Октомври со предвидени 159 наставни денови. За разлика од минатата учебна година, оваа учебна година наставните програми беа скратени од страна на БРО, во согласност со предвидените наставни денови и тоа по сите наставни предмети.

Исто така во согласност со барањето на МОН од нашето училиште присуствуваа наставници на обуката за работа на Националната платформа за учење на далечина. Наставниците беа задолжени да извршат дисеминација во училиштето. Во овој период пред почетокот на учебната година се реализиираа интерни училишни обуки, во согласност со здравствените протоколи за реализација на семинари и обуки со физичко присутво во училиштето. Наставниците имаа можноста и практично да се усовршат за работа во Националната платформа за учење на далечина и нејзините помошни алатки. Сите наставници од четврто до деветто одделение успешно реализираат онлајн настава, по предвидениот распоред на часови.

Како училиште максимално се ангажиравме пред почеток на учебната година, а со помош на одделенските раководители да ги детектираме учениците од четврто до деветто одделение, кои наставата ќе ја следат преку учење на далечина (онлајн настава), а кои од било каква техничка причина не би биле во можност да се вклучат. На ниво на училиште пред почетокот на учебната година вкупно 18 ученици немаа IT уред или немаа интернет со што не можеа да се вклучат во реализација на онлајн наставата преку алатката „Microsoft Teams“. Дополнителен проблем како централно – градско  училиште, со две истурени згради ни беше слабата интернет конекција. Прво што направивме како инцијатива од страна на директорот до Наставничкиот совет беше акција за собирање на IT уреди за учениците кои немаа, за да можат да се вклучат и да следат интерактивна настава заедно со соучениците од нивните одделенија. Акцијата беше успешна. Вработените собраа вкупно 10 IT уреди, кои од страна на училишниот администратор беа преинсталирани и подготвени за учениците. Дополнително од страна на Општина Куманово добивме донација од 6 таблети кои исто така беа поделени на нашите ученици кои потекнуваат од социјално ранливи категории или многудетни семејства. Исто така благодарејќи на општината во училиштето обезбедивме стабилна интернет конекција во секоја училишна зграда и во секоја училница, за да можат наставниците беспрекорно да ја реализираат онлајн наставата од училиштето.

За разлика од изминатата учебна година, поточно реализација на наставата во третиот и четвртиот класификационен период, оваа учебна година ја започнавме многу по организирано. Како централно градско училиште со вкупно 1038 ученици, настава со физичко присуство во училиште следат ученици од прво до трето одделение, или вкупно 339 ученици а 49 ученици исто така од од прво до трето одделение следат онлајн настава. Учениците од четврто до деветто оделение реализираат онлајн настава или вкупно 646 ученици, додека за 4 ученици (ученици кои воопшто немаат можност за интернет конекција), секојдневно се доставуваат печатени материјали и истите ученици доаѓаат на консултативни средби со наставниците во однапред утврдени термини и со задолжително почитување на здравствените протоколи а во склад со „Правилникот за начинот на оценување за време на реализација на онлајн настава за време на пандемија„ изработен од страна на БРО. На крајот на првото полугодие од учебната 2020/21 година сите ученици се оценети по сите наставни предмети, само 2 ученици од третто одделение, кои настава следат со физичко присуство на училиштето, не се оценети, затоа што воопшто се немаат појавено на наставата од почеток на учебната година.

3. Заклучок

Од сете горе наведено општ заклучок на сите ни е дека онлајн наставата не може да ја замени наставата со физичко присуство во училиштето. Прво затоа што училиштата покрај тоа што се образовни, училиштата се и воспитни установи. И покрај интеракцијата на учениците со наставниците гледана низ призма на примена на алатката „MS Teams“, неопфодно е што поскоро враќање на учениците во училишните клупи. Покрај социолошката компонента кај учениците, не можеме да зборуваме за стриктно дефинирани критериуми во оценувањето, посебно по одредени предмети за кои е неопфодно физичко присуство во училиштето, како на пример предметот Физичко и здравствено образование.

Ефектот од реализацијата на онлајн настава ќе се рефлектира на првото враќање во училишните клупи. Тогаш можеме објективно да ја оцениме работата во изминатиот период од аспект на усвоената наставна материја, социјализацијата на учениците и слично. Веќе сега се јавуваат родители и пријавуваат проблеми и бараат помош од стрчната служба на училиштето, затоа што чуствуваат дека нивните деца се повлекуваат во себе, стануваат не комуникативни и често избувливи, посебно за учениците адолесценти. И наставниците и учениците се единствени во поглед на наставата, а тоа е што поскоро враќање во училишните клупи со физичко присуство во училиштето.

 

4. Користена литература:

1. Годишен извештај за реализација на годишната програма за работа на општинското основното училиште учебна 2019/2020 година;
2. Годишна програма за работа на ООУ „Крсте Мисирков“ – Куманово за учебната 2020/2021 година;
3. Полугодишен извештај за работа на основното училиште „крсте мисирков” куманово за учебната 2020/2021 година;
4. https://www.bro.gov.mk/%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8/?idcat=36&customposttype=plans_category
5. https://www.bro.gov.mk/%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8/?idcat=50&customposttype=documents_category
6. https://www.bro.gov.mk/wp-content/uploads/2020/09/Upatstvo_za_nastavnicite_za_ocenuvanje.pdf

 

Александар Јовановиќ

Директор: ООУ „Крсте Мисирков“ – Куманово

ОБРАЗОВАНИЕТО ЗА ВРЕМЕ НА ПАНДЕМИЈАТА

 

Образованието во услови на пандемија, која се уште трае и е глобален цивилизациски шок и планетарна елементарна непогода, треба да овозможи образование достапно за сите и да не го прекине континуитетот на воспитно-образовниот процес.

Значи, и во овие нови, драстично видоизменети, специфични и невообичаени услови- битно е образовниот процес да продолжи и до него да имаат пристап сите обврзани и заинтересирани корисници.

Како никогаш досега, институциите мораа да се приспособат на поединечните можности и барања, но и индивидуите да се привикнат на новонастанатите пандемиски кризни услови.

Образованието се пресели од училниците и амфитеатрите дома, во домашни семејни услови, а за тоа мораа експресно да се опремат и престројат министерствата, заводите,  училиштата, наставниците, родителите, учениците, студентите и сите други корисници на образовните и воспитните услуги.

Во прашање се знаења и вештини кои на инклузивен и интерактивен начин треба да се пренесат и усвојат од страна на сите субјекти.

Во таа трансмисија, која главно се одвива како учење на далечина, со комбинирање на дигиталните училници, онлајн платфпормите, самостојното учење, па и следењето на теве програмата, секој од својот домен и на свој начин – придонесува да се организира и пружа настава во новонастанати кризни пандемиски околности.

Во зависност од расположивите и достапни ресурси, мошне значајна стана покриеноста со интернет, ракувањето со него и другите ајти уреди.

На почетокот, мораа да се обучуваат и самите наставници, кои подоцна беа охрабрени да ги користат сите материјали и да ги вклопат во своите онлајн презентации при интеракцијата со своите ученици и студенти.

Образованието на далечина не може во потполност да го замени класичното образование. И едното и другото образование имаат свои предности и недостатоци. Електронското образование е побрзо, повизуелно и помултимедијално, а традиционалното образование е подиректно, поконкретно и повидливо.

Но, учењето на далечина е усвојување на една битна новост, голема значајна и трајна придовивка. И во иднина, кога ќе заврши и исчезне вирусот Ковид-19, онлајн наставата ќе продолжи да се практикува и тоа не само како замена за наставата со физичко присуство, туку паралелно и речиси истовремено со неа.

Затоа, неопходно е да се вложат дополнителни напори и ангажирања за да се развијат сите аспекти на овој нов образовен и воспитен конгломерат и систем во наредниот период.

Сега наставникот и ученикот не делат ист физички простор, но делат исти обврски и задачи и споделуваат знаења, искуства, идеи, размисли, согледби, сознанија и слично.

Притоа, битно е училиштата да располагаат со доволен број современи и исправни уреди, со брз и стабилен интернет, а  училиштата да вклучуваат се повеќе дигитални технологии и наставниците да имаат поддршка и во наставата се повеќе да ги користат нив.

За време на пандемијата се создадоа и се развија и дополнителни ресурси, кои претставуваат база со отворен пристап за собирање и чување на новите содржини и материјали.

При ова, посебно се значајни и полезни материјалите кои можат да се користат за комбинирана настава – онлајн (од дома), но  и во училница.

Современата и модерна технологија е прогресивна и неминовна во 21-от век. Истовремено со реформите на образовниот систем се случува и трае процесот на воведување, осовременување и иновирање на  образовните технологии.

Дигиталните алатки и дигиталните технологии се придобивки на новото време и во воспитно-образовниот процес. Првичниот стрес и шок, и кај наставниците и кај учениците и студентите, треба да се замени со владеење на вештините и акумулирање на знаењето, но и со трансмисијата  и интерполирањето на истите кај консументите.

Со оспособувањето и стекнувањето на дигиталните компетенции кај наставниците, како и со практикувањето и применувањето на групната работа, постојано се воведува и зголемува интеракцијата и инклузијата со учениците и студентите.

Тоа значи, дека онлајн комуникацијата и работењето ќе станат побрзи, полесни и поедноставни и ќе можат да се случуваат почесто, дури и во редовните и вообичаени околности.

Досегашните искуства на тој план покажуваат и докажуваат дека училиштата и факултетите релативно добро се снајдоа за време на пандемијата. Најголем број ученици и студенти се вклучени во спроведувањето и реализацијата на учењето на далечина.

Во иднина, претстои концептот на училишни библиотеки со образовни средства и технологии, со мноштво наставни и воннаставни активности, за совладување и развој на дигиталните вештини, учење и настава, за сите ученици и студенти, а посебно за најчувствителните и најранливите категории и групи.

 

Скопје, 18.1.2021 година

 

 

Проф.д-р Христо Петрески

Институт за наука, алтернатива, култура и уметност – Скопје

ОБУЧЕНИЕТО В ОСНОВНИТЕ И СРЕДНИТЕ УЧИЛИЩА ПО ВРЕМЕ НА ПАНДЕМИЯТА

 

Най-трудната задача, с която човек трябва да се справи, е да живее и оцелява в този объркан, изпълнен с болести, страх и безразличие, свят.

Всъщност грипните пандемии застрашават човечеството от векове.

Всеизвестно е обаче, че всяка болест действа разрушително на много нива – най-вече при децата.

През март 2009 г. избухва грипна епидемия, причинена от нов щам на грипния вирус H1N1. Първоначално огнища на заболяването са локализирани в три области на Мексико и много скоро след това в САЩ и Канада. След откриването на новия щам в Съединените американски щати неговото наличие бързо е потвърдено в множество страни на няколко континента, като има над 1600 предполагаеми случая. Поради невъзможността да се потвърди щамът при всеки един от тези случаи, причинени от грипен вирус, Световната здравна организация (СЗО) се отнася към тях с колективното наименование „грипоподобно заболяване“ (на английски: influenza-like illnesses (ILI)). Оценено е, че 11–21% от населението на света е било заразено, а 151 700–575 400 души са починали.

През пролетта на 2009 година вълна от случаи на A/H1N1 започва да предизвиква затваряне на училища в САЩ. Към 5 май 2009 година 726 американски училища са затворени – мярка, която засяга 462 282 ученици.

Между 2014 и 2016 година например насоките за безопасни училища, въведени в Гвинея, Либерия и Сиера Леоне по време на епидемията от болестта, предизвикана от вируса eбола, помогнаха за предотвратяване на предаването на вируса в училищата.

Пандемията от коронавирус в Китай започва на 1 декември 2019 г., когато в град Ухан е регистриран първият заразен пациент с тази болест в света. Тази пандемия през 2020 година обхваща над 180 държави.

От горепосочените данни е видно, че през последните двадесет години е имало и други грипни пандемии, но нито веднъж досега вредите не са били толкова всеобхватни, продължителни и мащабни, както при вируса COVID-19.

През месец март 2020 година Международната федерация на дружествата на Червения кръст и Червения полумесец (МФЧК), УНИЦЕФ и Световната здравна организация (СЗО) излязоха с препоръки в помощ на предпазването на децата и училищата от разпространение на вируса COVID-19.

В отговор на пандемията от COVID-19 се наложи глобално затваряне на училища, което доведе до безпрецедентни смущения на образованието на децата, като над един милиард ученици бяха засегнати по един или друг начин.

Първите два доказани случая на заболели от  COVID-19 (болестта е причинявана от вируса SARS-CoV-2)  България  са от  08  март  2020 година.

На 13 март 2020 година (след 16 потвърдени случая за един ден) Народното събрание  в България обяви извънредно положение за цялата страна. От 16 март 2020 г. училищата  стартираха с електронно онлайн обучение, а няколко дни по-късно Министерството на образованието и науката изпрати препоръки към училищата, по преценка на учителите да се редуват уроци за упражнения с преподаването на нови знания, както и да се използват по-пълноценно възможностите на проектно-базираното обучение.
            При появата на вируса COVID-19  всяко училище приложи свои правила и изработи свои планове за осигуряване на непрекъснат учебен процес, като присъствените занятия започнаха да се провеждат при спазване на всички противоепидимични мерки, а от 15 септември 2020 година (първият учебен ден в България) към изработените насоки за работа на училищата през учебната 2020–2021 година в условията на COVID-19 от  Министерството на образованието и науката съвместно с Министерството на здравеопазването използването на маски става задължително за учителите и учениците в общите части на училищата – преддверие, фоайета, стълбища, коридори, санитарни възли, медицински кабинет, учителска стая, библиотека, бюфет и т.н. В класните стаи носенето на предпазни средства от децата е по желание, но същите остават задължителни за учителите, които преподават на повече от един клас.

Вече две учебни години децата ни ту ходят на присъствено училище, ту имат  онлайн обучение. Училището за децата е втори дом. Тук, освен образование, децата получават и възпитание. Когато се предприемат такива мерки, като затваряне на училище, е желателно да се помисли какво означава училището за децата и как ще се отрази затварянето му за тях.

Връзката между учителя и ученика в присъствена форма е много важна. Само с един поглед те се разбират кой какво иска и  кой какво мисли. Между тях е създадена симбиоза. Учителят влияе на децата с действията си, дори с тялото си, което излъчва импулсите към ученика. Когато учителят преподава учебния материал, чрез погледа на децата той преценява дали те го разбират, или не. И така учителят има възможността да обясни отново това, което не е разбрано от учениците. По този начин и двете страни са спокойни – и учителят, и децата.

Това, което един учител би могъл да даде на учениците си в присъствена форма, при онлайн обучението е невъзможно. Да, учителят е на компютъра. Учениците го гледат. Има някакъв визуален контакт, но истинското присъствие липсва.

Контактът с детето, който се осъществява в реална обстановка, е твърде различен от този, който се получава в онлайн среда. И ефектът от него никога не може да бъде същият. При онлайн обучение в домашни условия определени навици на семейството (някои родители не се съобразяват с провеждането на учебния час; отварят врати, говорят, а всичко това отклонява вниманието на детето) оказват изключително негативно влияние на учебния процес. Освен това от дете до дете има съществена разлика. Едно дете може примерно по принцип да бъде по-концентрирано от друго дете. Времето на концентрация също има значение. Има  деца, които са добре концентрирани, но за кратко време. Други деца се концентрират за по-дълго. Всичко е индивидуално. Разсейването при онлайн обучението дава слаби или никакви резултати.

Времето за онлайн уроците е крайно недостатъчно. Учителят не може да обхване децата така, както ги обхваща в клас. Комуникацията е различна. В класната стая той вижда кой с какво се занимава. При онлайн обучението той няма това наблюдение, а дори да го има, нищо не може да направи, без значение дали учениците внимават, или не. При онлайн обучението учителят не може да упражнява достатъчен контрол, а преподаваният учебен материал се усвоява от учениците по-малко от 50 процента. Останалото отива в пространството.

Поради страничните ефекти и вредното влияние на  техниката онлайн часовете за децата в предучилищна възраст са 20 или 30 минути, като всяко училище си избира колко време да бъде продължителността на онлайн часът за децата. За по-големите класове часовете са 40 минути. При присъственото обучение часовете за първи клас и втори клас (през първия учебен срок) са 35 минути. От втория учебен срок за втори клас до четвърти клас включително редовните часове, провеждани в училище са по 40 минути. За учениците от прогимназиалните и гимназиалните класове часовете са по 45 минути. При онлайн обучението същите тези часове са значително по-кратки – 20, 30 и 40 минути. Докато учителят накара детето да отвори  тетрадката; докато посочи страницата, на която да отвори учебника (включително и страничното разсейване от атмосферата вкъщи), са минали около десет минути, и няма как да се получат знания за останалите 10, 15 или 30 минути, а при присъственото обучение учителят има време в началото на часа да направи актуализация на старите знания, да даде нови знания, а накрая, в последните пет минути да затвърди наученото от децата. Пет минути повече са си пет минути повече и те са важни както за учителя, така и за ученика.

Другото нещо при онлайн обучението, което е неудачно както за децата, така и за учителя, е, че се пускат текстове, които искат готов (точен) отговор. Когато ученикът е написал синоним, отговорът не се  признава за верен. Освен това при онлайн обучението липсва онова въздействие върху психиката на децата, което е в наличие при провеждането на нормални учебни занятия. Отношението между двете страни липсва и резултатът от придобитите знания, които децата получават в един нормален час, когато учителят присъства в клас, и от едно онлайн занятие, е различен. И никога не е в полза на онлайн занятието.

Недостатъците са много, поне в нашето образование, в което по-голям е обемът на уроците и на знанията, които се предлагат.

С онлайн обучението децата ни са много ограбени. Каквито и методи да се използват, детето може да избяга от образователния процес. В клас учителят може да му направи забележка, може да го изчака минутка-две, но пред компютъра това е невъзможно. Връзката между двете страни в училище и извън него е различна. Едно дете би могло да се справи и с онлайн обучението, особено след осми клас (или ако има някакъв проблем; или по преценка на родителите), но живата връзка си е жива връзка. Въздействието на самия учител върху децата е важно за тяхното съсредоточаване в час. А когато детето е извън училище, то вече бяга от навици за учене и дисциплина. Онлайн обучението е вреда за нашите деца. Икономистът Йорн-Щефан Писке пише, че дори еднократно и краткотрайно прекъсване в едно немско училище (2007 година) води до драматични резултати – ученици повтарят класа, по-малко на брой от обичайното успяват да продължават успешно образованието си.

В училището образованието и възпитанието вървят ръка за ръка. При онлайн обучението децата  губят своите социални контакти. Училището си е училище. Естествената среда за ученика е най-важна. Тук те изграждат навици за учене, развиват своите основни умения и др. Дори ако човек го погледне от тази гледна точка, самият контакт между съучениците, чувствата им, взаимоотношенията им, са също много важни. В междучасието, когато излязат на двора, се учат как да играят; възпитават се как да се отнасят един към друг; споделят един с друг кое ги наранява; кое им доставя удоволствие;  намират много приятели, с които да споделят своите преживявания. Тяхното веселие, песни и игри развиват интелекта и ума им. При онлайн обучението се получава затваряне. Социалните контакти развиват интелекта, а затвореността пък допуска да се губи част от него. Липсата на контакти прави децата самотни и това е причина те да получат психически стрес. Така че откъдето и да го погледне човек, училището не е само образователна, но и възпитателна среда. Още повече в началните класове, където децата се учат да пишат и четат и да бъдат преди всичко хора. Ако това зрънце, каквото са човешките взаимоотношения, не се посее до четвърти клас (макар че първо в семейството се посява), ще бъде трудно да се посее на по-късен етап и да даде добри плодове.

Според данни на Фондацията за изследвания за равните възможности в Съединените щати рискът за децата под 14 годишна възраст от КОВИД-19 е по-нисък от риска, който носят грипът и пневмонията.  Декларацията Great Barrington*, подписана от д-р Мартин Кулдорф, професор по медицина в Харвардския университет; д-р Сунетра Гупта, професор в Оксфордския университет; д-р Джей Батачаря, професор в Медицинския факултет на Университета в Станфорд, препоръчва по-скоро целенасочена защита, отколкото обща карантина. В нея се упоменава, че „всъщност за децата COVID-19 е по-малко опасен от много други вреди, включително грип… Училищата и университетите трябва да бъдат отворени за присъствено обучение. Извънкласните дейности, като спорта например, трябва да бъдат възобновени”. Епидемиологът от Харвард, Мартин Кулдорф, един от малкото научни съюзници на Сунетра Гупта в момента, отбелязва, че нито едно дете в Швеция не е починало от КОВИД-19, a сред шведските учители не се наблюдава необичайно високо ниво на разпространение на вируса, въпреки че северната страна не затвори нито за ден училищата за деца до 16-годишна възраст и не ги задължи да носят маски. „Да остане едно училище отворено по време на пандемия”, казва социологът Робърт Дингуол, „е най-големият принос за излизане от тази криза.”

Живеем в свят, където трябва да изкарваме прехраната си, а за всяка работа се изисква определена грамотност, знания, професия, квалификация и др. Дори за  производството се изисква да имаме средно образование (да разбираме нещата). Децата са нашето най-голямо богатство и нашата надежда за бъдещето и те трябва да ходят на училище, (да учат), защото неукият винаги може да бъде подведен. То вируси винаги е имало и пак ще има; учените да намерят начин да ги контролират.

А училищата трябва да бъдат отворени, като болните деца да си останат в къщи, а здравите деца  да посещават учебните часове, защото, както е казала носителката на Нобелова награда за мир Малала Юсафзаи  „Едно дете, един учител, една книга, една писалка могат да променят света”.

 

 Б.а. Материали са ползвани от Уикепедия, dnews.bg, darik, news.bg и uniecf.org

 

* Тази декларация е написана и подписана на 4 октомври 2020 г. в Грейт Барингтън, САЩ, от:

Д-р Мартин Кулдорф, професор по медицина в Харвардския университет, биостатист и епидемиолог с опит в откриването и мониторинга на огнищата на инфекциозни заболявания и оценката на безопасността на ваксините;

Д-р Сунетра Гупта, професор в Оксфордския университет, епидемиолог с опит в имунологията, разработването на ваксини и математическото моделиране на инфекциозни заболявания;

Д-р Джей Батачаря, професор в Медицинския факултет на Университета в Станфорд, лекар, епидемиолог, здравен икономист и експерт в областта на общественото здраве, фокусиран върху инфекциозните болести и уязвимите групи от населението.

 

 

Латинка Златна

Ловеч, България

18.02.2021 г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Менаџирањето на основните и средните училишта во услови на пандемија

 

Градење одржливи системи за образование за време на пандемијата од COVID-19

 

Размислувања за носителите на одлуки во образованието на национално, локално и училишно ниво

 

(Меѓународна научна конференција организирана од Институтот за наука, алтернатива, култура и уметност – Скопје, Република Северна Македонија, 18 февруари 2021 година; 12 часот)

 

За денешната научна конференција за менаџирањето на основните и средните училишта во услови на пандемија мојот осврт е на тема: „Градење одржливи системи за образование за време на пандемијата од КОВИД-19. Размислувања за носителите на одлуки во образованието на национално, локално и училишно ниво“. Тоj има за цел да ги поддржи Владите, министерскиот персонал, вработените во регионалниот инспекторат и одделенијата за образование на засегнатите општини, локалните власти и директорите на училиштата во одлуките за образование на национално, локално и училишно ниво во планирањето на процесот на учење во услови на пандемија и во планирањето, обновувањето и нормализирањето на образованието по затворањето на училиштата во пролетта и есента на 2020 година и во зимата и пролетта на 2021 година, како и по прекинувањето на нормалниот образовен процес. Во основата на овие размислувања е разбирањето дека одржливоста на образовниот систем во Европа ќе го намали влијанието на пандемијата од COVID-19 врз учењето, ќе ја зголеми подготвеноста за идни потенцијални кризи и значително ќе придонесе за подобрување на инклузивното квалитетно образование на сите деца во дадената земја и регион.

Пандемијата од КОВИД-19 доведе до затворање на училиштата во земјите и заклучување на вратите на градинките. Ова влијаеше на милиони деца од предучилишна возраст, основци и среднисти, кои веќе имаа и се уште имаат непостојани училишни термини. Истото важи и за нестабилните семестри на студентите. Многу од нив беа затворени поради првиот и вториот бран на пандемијата. Некои од нив се уште се затворени, чекајќи трет бран, кој се очекува да биде многу потежок од првите два.

Особено во однос на учениците од основните и средните училишта, пандемијата значително го влоши постојното  образование и социјалната нееднаквост во различните региони на земјата. Децата од семејства со ниски примања; децата кои живеат во рурални области со мала инфраструктура; децата од етнички и јазични малцинства; децата со попреченост; веќе се соочуваат со значителни бариери за нивното образование и имаат многу пониски образовни и социјални вештини.

Училиштата и универзитетите не се само место за образовен и академски процес, туку и за социјално и емоционално учење, социјална интеракција и социјална поддршка. Затворањето на училиштата не само што го прекинува образованието на учениците, туку ги ограничува и другите нивни активности и можности.

Наставниците, училишните менаџери, воспитувачите, научниците и носителите на одлуки на локално и национално ниво сега се соочуваат со голем предизвик. Нерешавањето на овој проблем има и ќе има штетно влијание врз животот на децата, младите, семејствата, заедниците и општествата пошироко, и од социјален и од економски аспект.

Затоа, зголемувањето на одржливоста на образовниот систем преку насоченото планирање на квалитетно инклузивно образование и за другите категории деца и за најмаргинализираните од нив треба да биде врвен приоритет за месеците и годините што претстојат и да стане клучен принцип за подобро образование и реставрација на воспитно-образовниот процес во училиштата.

Не сите родители имаат можност да купат квалитетни компјутери за своите деца за да можат да учествуваат во организираното учење преку Интернет. Особено кога тие се невработени или слабо платени.

Носителите на одлуки мора да имаат за цел да помогнат во градењето на еластичноста во образовните системи, да ги направат пофлексибилни и целосно насочени кон сите деца; да понудат најразлични методи и технологии за обука кои се добро подготвени за потенцијални кризи. Тие имаат должност да го поддржат и промовираат квалитетното инклузивно образование за сите деца и млади во сите фази на образованието во услови на криза, како од избувнувањето на пандемијата, така и за време на заболувањето и закрепнувањето од КОВИД-19, односно за време на пандемијата и по неа, со посебен акцент на најмаргинализираните групи деца.

И оваа денешна Конференција треба да помогне и да им обезбеди на директорите и наставниците збир на тематски размислувања, како и информации за тоа како да ги засноваат и применат во нивните процеси на донесување на одлуки, како и при планирањето и развојот на дадена политика.

Се надевам дека дел од овие размислувања ќе ја стимулираат секоја образовна заедница да се справи со главните нееднаквости во пристапот до инклузивното  квалитетно образование и значајните разлики помеѓу различните групи деца во образованието за време и по пандемијата од COVID-19.

Верувам дека директорите на училиштата и експертите за образование треба да преземат конкретни активности и стратегии за ова прашање за да бидат сигурни дека сите деца и млади можат да учествуваат во квалитетното инклузивно образование; дека ќе можат да учат и да добијат соодветна грижа и поддршка. Ова ќе ги отстрани сите бариери и ќе ја изгради еластичноста на образовниот систем и капацитетот на училиштата, директорите и наставниците да обезбедат квалитетно образование за сите деца, вклучително и во време на криза и пандемија.

Клучен предуслов за носителите на одлуки треба да биде способноста на менаџерите на образовните системи да анализираат, спроведуваат и поддржуваат стратегии во следните четири меѓусебно поврзани области:

1. пристап до образование;
2. квалитетно и инклузивно образование;
3. благосостојба (ментално здравје и психосоцијална поддршка); и
4. безбедни училишта.

Планот за градење нодржливи системи за образование за време и по пандемијата од КОВИД-19 треба да вклучува:

1. резиме на главните ризици и можности за подобрување на образованието; и
2. клучни приоритети за планирање и збир на прашања дизајнирани да им помогнат на носителите на одлуки за клучните прашања за да обезбедат инклузивно и квалитетно образование за сите деца.

Прашањата можат да се решат на различни нивоа: училишта; локални власти; регионални тела за образование и администрација; носители на одлуки на национално ниво;  министерства за образование;  национални агенции за образование и други релевантни национални чинители во областа на образованието, но и во други слични и сродни сектори.

Прашањата може да се решат во сегашно и идно време, за што се потребни активности од краток, среден и подолг рок. Краткорочната перспектива треба да го опфати периодот од сега до крајот на вториот семестар од учебната 2020/2021 година.

Терминот „училиште“ се користи како широк поим за да ги опфати сите видови образовни институции, формални и неформални, на сите нивоа на образование. Треба да се напомене дека некои ученици добиваат образование и во специјални установи, интернати, поправни домови, болници и слично.

Овие наши разгледувања и согледувања се однесуваат до одреден степен за сите видови образовни институции, земајќи ги предвид спецификите на секоја одделна институција.

Повторното целосно отворање на училиштата значи продолжување на редовните активности на училиштата заедно со учениците и наставниците во нив.

Маргинализираните деца се дефинираат како индивидуи или групи деца кои се соочуваат со социјални или образовни ограничувања.

Инаку, училиштата нудат повеќе начини на организирана обука за време на пандемијата од КОВИД-19:

Учењето на далечина обезбедува пристап во кој дисциплините се нудат преку учење на далечина како одговор на криза, наместо однапред испланирано и развиено за учење на далечина. Ова се однесува на ненадејната (и често избрзана) транзиција од учење во училница кон учење на далечина и / или виртуелни училници. Многу експерти бараат да се направи разлика помеѓу учењето преку Интернет врз основа на инклузивна педагогија и учење на далечина за да се нагласи фактот дека учењето преку Интернет е планирано и дизајнирано како такво, додека учењето на далечина е главно ограничено на употреба на технологија за извршување задачи, дизајнирани за да се предава на час.

Учењето на далечина се дефинира како учење на далечина за учениците без редовен личен контакт со наставникот во училницата. Учењето на далечина, спроведено навремено со преписка, вклучува обука преку печатени материјали дома, а исто така се обезбедува преку радио или телевизиски програми, како и преку Интернет.

Учењето онлаjн преку Интернет обично се однесува на учење што се одвива преку Интернет. Може да биде дел од програмата за учење на далечина, но може да се користи и како додаток на учењето во училница (комбинирано учење). Студентите можат да учат на Интернет дома или во нивните училници и со своите врсници. Учењето преку Интернет користи различни формати, често комбинирајќи ги Интернет технологиите и образовните технолошки апликации што можат да се користат офлајн.

Комбинираното учење опфаќа и обединува повеќе  форми на учење, вклучително редовно предавање и учење лице в лице, употреба на образовни апликации и интеракција на студентите со учење преку Интернет. Во овој случај, едукативните апликации и учењето преку Интернет се некои од стратегиите за учење кои им помагаат на студентите да ги постигнат своите лични цели за учење. Обуката може да вклучува и учење на далечина. Овој концепт ја нагласува потребата од мултилатерален (образовен, здравствен, социјален и др.) комплементарен пристап во обезбедувањето соодветна поддршка.

Терминот „закрепнување“ се користи за означување на враќањето на процесот на учење во нормални услови. „Продолжувањето на обуката“ ги опфаќа фазите, чекорите и акциите за надминување на прекинатата обука предизвикана од затворањето на училиштата и универзитетите за време на пандемијата. „Фазата на опоравување по КОВИД-19“ се однесува на враќање на животот како што го знаевме или на животот најблизок до животот пред пандемијата.

Владите, министерствата и училиштата се соочуваат со предизвикот за планирање на образованието во време на крајна неизвесност. Државите периодично се принудени да ги засилат мерките против ширење на инфекцијата со КОВИД-19, а по завршувањето на пандемијата тие постепено ќе започнат да ги отстрануваат ограничувањата по сериозното нарушување на редовното образование поради затворањето на училиштата и универзитетите и изолацијата на учениците, вработените и наставниците, притоа одржувајќи и поддржувајќи ги клучните заштитни мерки, особено физичката оддалеченост, односно растојание и дистанца.

Бидејќи вирусот сè уште мутира и циркулира низ целиот свет, општествата се подготвуваат за „нова нормална реалност“ во услови на пандемија, без оглед колку е страшна, каде образованието е и ќе биде поразлично од она на што сите се навикнати – и учениците, и наставниците, и семејствата.

Некои земји, вклучително и Бугарија, планираа учебната 2020/2021 година да започне нормално. Сепак, тоа не се случи. Сега истите овие земји имаат различни сценарија за отворање на училиштата со текот на времето и за учење на далечина на учениците во нив.

А, кога повторно ќе се отворат училиштата, тие нема да можат да ги прифатат сите ученици во текот на целиот ден, поради бар. Враќањето на учениците во училиштата ќе биде постепено, а наставата ќе се одвива во смени. Некои ученици  ќе можат да се вратат на училиште неколку часа или неколку дена во неделата и ќе учат од далечина во остатокот од времето, други ќе можат да учат само од далечина.

Планирањето на воспитно-образовниот процес под овие услови е значајна и битна задача. Со толку многу непознати и суштински разлики во учењето, што ќе има трајни последици врз учениците низ годините; со ова високо ниво на вознемиреност и стрес кај наставниците, децата и семејствата, како и меѓу другите вработени во образованието, поважно е од кога било да се следат здравите принципи на донесувањето одлуки. Ова е предуслов и за зголемување на отпорноста на образовните системи.

 

Литература:

Антонович, Летиция (2020). Создание устойчивых образовательных систем после пандемии COVID-19. // Сoображения для лиц, принимающих решения в образовании на национальном, местном и школьном уровнях. // ЮНИСЕФ. Европа и Центральная Азия. Женева, Швецария, 2020 г., стр. 4–7.

 

Автор:

 

проф. д-р Вања Ангелова

Универзитет во Велико Трново – Бугарија

 

18.02.2021 г.

 

г. Велико Трново, Република Бугариjа

Дигитализација образовања, могућности и изазови е-учења у високом образовању у Србији

 

1. Увод

Пандемија Корона вируса (SARS-CoV-2), означена шифрованим именом КОВИД-19 (у оригиналу: COVID-19), званично проглашена од стране СЗО 11. марта 2020 [1], радикално је утицала на све сфере и области економије и друштва, захвативши читаву планету. Међу погођеним земљама нашла се и Србија. Разоран талас растуће пандемије нове болести принудила је владе земаља да примене ригорозне мере и акције, које су се кретале у распону од привременог ограничења рада приватних организација и јавних установа, те кретања људи, па све до потпуног затварања односно „закључавања“ на нивоу градова или на целокупној државној територији. Наступила је нова глобална економска криза („корона криза“) која је уједно представљала и здравствену, политичку, правну кризу, захватајући дубоко и домен културе, уметности, науке и друштвених односа у целини.

Утицај ове нове глобалне пандемијске кризе оштро је погодио и област образовања у целини, од основног до високог образовног нивоа. У овом раду ћу се укратко осврнути на промене које су задесиле високо образовање у Србији, и објаснићу изазове са којима се суочавају високошколске установе (ВШУ) у Србији (универзитети и факултети) приликом преласка на нови вид наставе, са позиције универзитетског професора.

 

2. Захтеви и изазови дигитализације високог образовања у Србији

У епохи Четврте индустријске револуције (4ИР) [19], дигитализација представља приоритет и неопходну технолошку инфраструктуру на којој почива развој нових технологија – вештачке интелигенције, нанотехнологије, биотехнологије, неуронауке и неуротехнологије, интернета ствари и 5Г/6Г мреже, роботике, блокчејн технологије, виртуелне стварности, проширене стварности и других технолошких грана и достигнућа. [Види: 13]

Дигитализација, кроз процес дигиталне трансформације, утиче свеобухватно, радикално и далекосежно на читаву економију и све области и аспекте друштвеног живота. Утицај дигитализације погађа и све нивое образовања, посебно високо образовање.

Високо образовање у Србији је после октобарских политичких промена, 2000. године, ушло у процес транзиције, што је обухватило процес реструктурисања и преобликовања организационе културе основних јединица високог образовања у складу са Болоњским процесом. Србија je 2003. године  потписала Болоњску декларацију и званично прихватила Болоњски процес. Две године касније донет је нови Закон о образовању и тако је створен правно-политички оквир за прелазак на нови систем високог образовања, усаглашен са Болоњским процесом. Тиме је високо образовање у Србији формално правно укључено у европски образовни простор.

Високо образовање у Србији је уласком у Болоњски процес прихватило нови систем студирања чије су карактеристике следеће: а) троциклични систем студирања (основне академске студије, мастер академске студије и докторске академске студије); б) нови начин вредновања залагања и успеха студената, заснован на европском начину бодовања (ЕСПБ – Европски систем преноса бодова) и в) подела укупних студентских обавеза на предиспитне и испитне обавезе.

Циљеви Болоњског процеса су: а) остваривање веће мобилности студената и наставника; б) ефикасније студирање током године, кроз семестре; в) боља координација између образовног и научно-истраживачког рада и г) већи општи квалитет образовања.

У Закону о високом образовању [21] истакнуто је 14 основних принципа високог образовања, међу којима се неколико њих односи на квалитет и ефикасност наставе. Два од поменутих принципа, једанаести и дванаести, директно упућују на важност квалитета и ефикасности система високог образовања. Тако, једанаести принцип гласи: „афирмација конкуренције образовних и истраживачких услуга ради повећања квалитета и ефикасности високошколског система“, а дванаести: „обезбеђивање квалитета и ефикасности студирања“.

Дигитализација je у Србији постављена као национални приоритет. Сходно европскoj оријентацији Србије, у контексту прикључивања ЕУ, процес дигитализације у Србији се одвија у сагласности са стратешким опредељењем за дигитализацију ЕУ.

ЕУ је 2010. године донела Дигиталну агенду чији је „циљ појачање европске економије кроз давање одрживих економских и социјалних бенефита које има дигитално јединствено тржиште.“ [2] Концепт дигиталног јединственог тржишта (Digital Single Market – DSM) дефинише се као тржиште „у којем се обезбеђује слободно кретање људи, услуга и капитала и где појединци и бизниси могу несметано да приступају и учествују у онлајн активностима под условима поштене конкуренције и високог степена заштите података потрошача и личних података, без обзира на њихову националност или место живљења.“ [5].

Нова дигитална стратегија ЕУ под насловом „Обликовање дигиталне будућности Европе“ (Shaping Europe’s Digital Future), донета у фебруару 2020, ослања се такође на три главна стуба: а) технологија која ради за људе; б) фер и конкурентна економија и в) отворено, демократско и одрживо друштво. [4]

Дигитализација радикално утиче на домен образовања и трансформише сврху, обухватност, циљеве, задатке и активности основних субјеката у образовању, укључујући високо образовање. Дигитализација ствара услове за реализацију целоживотног учења, које значи да учење сада превазилази границе формалног образовања (основно, средње, високо образовање) већ се наставља и кроз неформалне видове и начине пружања образовања, укључујући семинаре, обуке, коришћење разних ресурса на интернету, и постаје континуирано и непрекидно, током читавог живота. Стратешки оквир за европску сарадњу у учењу и обучавању ЕТ2020 заснован је на приступу целоживотног учења. У овом стратешком оквиру ЕУ конципирна су 4 главна циља ЕУ у области образовања [3]:

• учинити целоживотно учење и мобилност реалношћу;
• унапредити квалитет и ефикасност образовања и обучавања;
• промовисати равноправност, друштвену кохезију и активно грађанство;
• проширити креативност и иновације, укључујући предузетништво, на свим нивоима образовања и обучавања.

Концепт целоживотног учења постављен је као један од два кључна концепта високог образовања у Стратегији о високом образовању до 2020. године [16], који треба да буду циљ и фокус високог образовања у доба дигиталне трансформације у Србији. У погледу примене ИКТ (информационих и телекомуникационих технологија) у образовању, у Стратегији је истакнуто: „7) у реализацију постојећих и развој нових студијских програма уводити нове методе и информационе технологије, а ВШУ подржати у модернизацији, набавци и имплементацији најсавременијег софтвера и хардвера; 8) подржати веће коришћење методологије и технологија е-учења као допуну традиционалном учењу, кроз развој студијских програма који се изводе паралелно (у класичном облику и као студије на даљину) и студијских програма који се реализују само као студије на даљину и стандарде квалитета за студије на даљину ускладити с праксом у свету и ЕУ, посебно водећи рачуна о стандарду којим се дефинише оптерећење наставника“ [16].

Дигитализација образовања доводи до неопходности усвајања низа нових, специфичних компетенција и знања, потребних за ефикасно коришћење дигиталних технологија и успешну имплементацију електронског или е-образовања. То је захтев за дигиталном писменошћу и дигиталном компетентношћу (односно компетенцијама). Дигитална писменост је у основи дигиталне стратегије ЕУ. У документу „Препорука Европског парламента и савета о кључним компетенцијама за целоживотно учење“ из 2006. године,  дигитална компетентност је идентификована као једна од осам кључних компетенција којом треба да овлада сваки грађанин ЕУ [6]. Дигитална компетентност, према овој Препоруци, „укључује поверљиву и критичку употребу информационе технологије за рад, слободно време и комуникацију. Она је подржана базичним вештинама у ИКТ: коришћење рачунара за могућност проналажења, процене, складиштења, произвођења, представљања и размене информација, као и за комуницирање и учествовање у колаборативним мрежама преко интернета“ [6].

1. Карактеристике, развој, могућности и изазови е-учења

Дигитална трансформација у образовању преобликује процес учења и наставе и тако настаје електронско или е-учење. Уопштено, Електрoнско или е-учење може да се дефинише као систем учења који је независан од места, коришћењем интернета и ИКТ технологија. Услед свог рапидног раста и турбулентне еволуције, е-учење се данас користи у различитим формама и моделима, у оквиру чистог онлајн или хибридног (комбинација традиционалног и онлајн) модела наставе. Према Market Business News „Е-учење се односи на систем учења које можемо добити преко интернета, коришћењем електронског уређаја. Јавља се још и под именом онлајн учење или онлајн образовање. Слово ‘Е‘ у е-учењу означава ‘електронско‘. Отуда је оригинални појам ‘електронско учење‘.“ [10]

Е-учење је облик технолошки унапређеног учења (енгл: Technology Enhanced Learning – TEL) који, као општији израз, означава процес образовања или учења који је подржан, потпомогнут и унапређен технологијама. У е-учењу се користе и технологије индустрије 4.0, међу којима се истичу вештачка интелигенција (ВИ), машинско учење, виртуелна реалност, проширена реалност, блокчејн, интернет ствари и друге, које имају огромну трансформациону моћ и снажан утицај на многе аспекте и нивое наставног процеса.

Од кључне је важности подршка државе развоју ВИ. Влада Србије је 26. децембра 2019. године донела Стратегију развоја вештачке интелигенције у Републици Србији за период 2020–2025. годину [17]. У Стратегији су проглашени следећи кључни приоритети: економски раст, дигитализација и образовање. Као први циљ, међу пет прокламованих циљева, Стратегија је истакла „развој образовања усмерен ка потребама савременог друштва и привреде условљеним напретком вештачке интелигенције“ [17]

Упечатљив је рапидан раст и експанзија е-учења у правцу преузимања све сложенијих задатака и захтева које налаже савремени наставни процес. Целокупан развој е-учења је до данас прошао следеће фазе:

• E-learning: е-учење (електронско учење)
• M-learning: м-учење (мобилно учење)
• U-learning: у-учење (свеобухватно учење)
• S-learning: с-учење (паметно учење)

Иако се овде само прва фаза назива е-учење, све наведене фазе чине само поједине нивое или кораке у развоју интегралног система е-учења. У последњој фази – с-учење, систем е-учења постаје интегралан, високо развијен модел учења, који је у стању да потпуно замени, па и да у многим аспектима и надмаши традиционални модел учења, заснован на предавању знања и вештина непосредним контактом наставника (професора) са студентима или полазницима, уживо.

М-учење (мобилно учење) је надоградња или проширење прве фазе е-учења, које је сада омогућено и преко мобилних уређаја (смарт мобилни телефони, лаптоп рачунари, таблети и други уређаји).

Свеобухватно учење или у-учење (енглески: ubiquitous learning) дефинише се као „амалгам е-леарнинга и м-леарнинга, које омогућава да се учење одвија независно од времена и простора“ [9]

Паметно учење или с-учење (енглески: smart learning) је нови модел учења, који унапређује и проширује могућности претходних фаза е-учења, остварујући визију е-учења као интегралног учења које може да инкорпорира све функције традиционалног учења, тако да се сада учење може обављати било када, било где и било којом динамиком, без икаквих ограничења. Паметно учење у својој најразвијеној фази успоставља се као паметно учеће окружење (ПУО), које представља континуирано учење у разним облицима и педагошким приступима, аутоматизовано, флексибилно, интерактивно, прилагодљиво потребама, условима и статусу студента, једнако ефикасно за појединачно учење, у мањим групама и масовно.

Према А. Д. Сингу и М. Хасану ПУО се дефинише као „адаптивни систем који ставља ученика у први план; побољшава искуства учења за ученика, заснована на карактеристикама, переференцијама и напредовању у учењу; истиче повећан степен ангажовања, приступ знању, фидбек и вођење; и користи обиље медија који имају непрекинут приступ релевантним информацијама, реални и увек активни менторинг, који укључује висок ниво примене ВИ, неуралних мрежа и паметних технологија у циљу континуираног проширења учећег окружења“ [15].

Паметно учење се заснива на примени два различита типа технологије: а) паметни уређаји и б) интелигентне технологије [8]. Под паметним уређајима се подразумевају „артефакти који показују неке карактеристике свеобухватног рачунарства, укључујући (иако не обавезно) вештачку интелигенцију; на пример, Интернет ствари, преносиву технологију у форми додатне опреме, као што су наочаре, руксак или чак делови одеће“ [8]. С друге стране, интелигентне технологије обухватају клауд рачунарство, аналитику учења, масовне податке (Биг дата) и „фокусирају се на то како подаци у вези са учењем могу бити прикупљени, анализирани и усмерени према побољшању учења и наставе, и подржавању развоја персонализованог и адаптивног учења“ [8].

Можемо рећи да ПУО користи мноштво паметних уређаја и интелигентних технологија, које чине јединствен систем учења. Ове технологије чине технолошки портфолио ПУО. Већина тих технологија је још увек у развоју и њихов потенцијал још увек није остварен у целости. Технологије као што су интернет ствари (ИС), вештачка интелигенција (ВИ), виртуелна реалност (ВР), проширена стварност (АР), мождано-рачунарски интерфејс (МРИ), егзоскелетон, холографска технологија и друге, још увек су младе и развијају се.

ПУО представља паметно, самоучеће дигитално окружење, способно да самостално одлучује и предузима иницијативу и акцију. Модел ПУО, као високо развијена форма с-учења, представља радикалан скок у развоју електронског учења и означава нову парадигму образовања, која доноси радикалне промене у свим кључним елементима процеса учења, а то су: наставници, студенти и технологија.

Улога технологије у моделу ПУО је потпуно другачија у односу на улогу технологије у нижим фазама е-учења. Овде технологија тежи да постане аутономна, тако да се у блиској будућности на њу неће више гледати као на помоћни елемент процеса учења, већ као интелигентан, адаптибилан, персонализован, аутономан систем, способан да преузме централно место унутар система е-учења и наставног процеса у високом образовању. Технологија сада преузима аутономну, проактивну улогу у процесу учења, која се огледа у низу нових или реформисаних функција, међу којима су: везивна, интегративна, координативна, контролна, антиципативна и др.

Мењају се улоге и наставника (професора) и студента. То не значи да улоге наставника и студента постају споредне, већ се оне модификују у складу са захтевима и потребама система учења у целини, где је целоживотно образовање установљено као нова парадигма учења и образовања.

Овај модел учења поставља студента у фокусу процеса учења, омогућавајући му да бира начин, темпо и агенду учења, да врши самооцењивање, прати, снима, мери и анализира своје напредовање и успешност у учењу, обезбеђује коришћење савремених мултимедијалних, видео и аудио наставних средстава, омогућава му да врши самотестирање, истраживање, колаборацију са другим студентима и наставником. Студент у оквиру ПУО постаје ко-креатор знања, вештина и компетенција које одговарају његовим потребама, циљевима и интересовањима.

Наставници су кључни носиоци процеса учења у систему високог образовања. Без обзира на трансформацију технологије у моделу ПУО, улога наставника не сме бити укинута у корист аутономног и адаптибилног система ПУО. На наставницима је огромна одговорност за доследно, етички исправно и хумано вођење и контролу процеса учења и наставе. Образовање не сме бити препуштено технологији јер би то значило да се ВШУ трансформишу од образовних, научних и организација знања у технолошке организације. Наставници не смеју да буду истиснути из процеса учења и просто замењени технологијом, колико год та технологија била паметна и аутономна. Отуда је неопходно редефинисати улогу и значај наставника и пронаћи његову нову улогу.

Наставник сада треба да буде у већој мери неко ко подстиче на рад и ангажовање, ко инспирише и мотивише студента. Он треба да има улогу ментора, мотиватора, тутора, сарадника, па и контролора, надзорника, фасилитатора, инструктора и менаџера. Паралелно са овим важним задацима, наставник треба да буде и аналитичар, истраживач и стваралац, неко ко је иновативан, ко истражује и критички промишља научено, ко тестира знање и заједно са студентом проналази и открива ново знање. Од кључног значаја је и педагогија, тј. одговоран и посвећен однос наставника према студенту према свим правилима педагогије и методике рада.

4. Дигитална транзиција високог образовања и прелазак ВШУ у Србији на онлајн наставу у доба COVID-19 пандемије

У условима владајуће пандемије, која је захватила највећи део 2020. године, ВШУ у Србији су биле принуђене да се окрену алтернативном начину наставе и образовања, тј. онлајн настави. На основу процене стања и околности рада и реализације наставе на ВШУ у условима пандемије, као и на основу консултације са члановима Кризног штаба и представницима ВШУ, Министарство просвете, науке и технолошког развоја Републике Србије је 24. септембра 2020. донело „Препоруке за превенцију Корона вируса на високошколским установама“ [12].

Транзиција са традиционалног облика наставе на онлајн или хибридни начин наставе углавном је извршена успешно на ВШУ у Србији. У току овог процеса универзитети и факултети су се суочили са досад невиђеним и неслућеним проблемима и тешкоћама, али већина је успела да се реорганизује и оспособи, у кадровском и техничко-технолошком смислу, за успешно увођење и овладавање ресурсима, наставним средствима и училима који омогућују прелазак на онлајн наставу.

На факултету на којем предајем – Факултету за примењену екологију „Футура“ [7], у склопу универзитета Метрополитан, у Београду, није било посебних тешкоћа и ова транзиција на онлајн наставу је протекла прилично ефикасно и брзо. Универзитет Метрополитан, Београд,  први у Србији прешао је на е-учење (e-learning) и пионир je у примени е-учења у Србији. Факултет информационих технологија, у саставу Метрополитан универзитета, још 2005. године добио је дозволу за извођење наставе на даљину (преко интернета, односно онлајн) од стране Министарства просвете.

Имајући у виду ова искуства у раду са онлајн студентима, прелазак у целости на онлајн наставу остварен је још у марту 2020. и до краја летњег семестра и читавог зимског семестра те године држана је онлајн настава. Осим испита и одбрана дипломских, мастер и докторских радова, као и неких специфичних вежби који морају да буду организовани у просторијама ВШУ, целокупна настава, предавања и већи део вежби, одржана је онлајн.

Председник Универзитета Метрополитан, професор др Драган Домазет, о онлајн настави на универзитету истакао је:

„Ми смо с применом е-учења почели још од оснивања, пре 15 година (2005.). Први смо кренули организовано да га примењујемо на свим предметима и студијским програмима, и за то добили акредитацију и дозволу Министарства просвете. Желели смо првенствено да омогућимо студије и диплому онима који су запослени, а немају завршене студије или који су и завршили студије, али желе да промене професију, или желе да преко онлине студија стекну нова знања која им недостају на послу. Другу групу онлине студената чине они који нису из Београда и не могу да дођу у Београд на студије.

Онлине студирање омогућава студенту да бира време и место када ће да учи (и уз рад, из свог града), а у време пандемије вируса COVID-19 и да безбедно студира без икаквих губитака у настави. Користимо ЛАМС платформу, јер омогућава да онлине лекцију организујемо као процес активности учења којим може да се управља, а то значи и да се прилагођава специфичним потребама сваког студента. Већ осам година вршимо истраживања у области персонализације е-учења, уз помоћ пројекта који финансира Министарство просвете, науке и технолошког развоја Републике Србије. Сада припремамо нови предлог пројекта, који ће омогућити да, применом вештачке интелигенције, сваком студенту нудимо онлине лекцију која по садржају и форми више одговара његовим потребама, могућностима и стилу учења. На тај начин желимо студенту да повећамо ефикасност и квалитет студирања и да оптимално користимо његове могућности.“ [18]

Систем учења на даљину, односно е-учења, који је развио тим стручњака са Факултета информационих технологија, у оквиру универзитета, добио је специјалну награду – „Discobolos” 2006. На основу својих искустава у раду на унапређењу и развоју система е-учења, универзитет је покренуо међународну конференцију о е-учењу под називом „eLearning“ [1], која се одржава у континуитету од 2010. године.

Као што је наведено, систем е-учења Метрополитан универзитета се константно унапређује, побољшава и проширује примену. Континуирано унапређење и иновирање е-учења је постављено као стратешки циљ и приоритет универзитета. Од 2014/15. године развијена је и уведена нова платформа за е-учење – ЛАМС (енглески: Learning Activity Management System), која се до данас стално усавршава. ЛАМС је портал на којем су постављени наставни материјали и којем се приступа логовањем на интернет адресу. Сваки студент добија своју лозинку и објашњење како да се правилно улогује у систем. ЛАМС платформа је „намењена за дизајнирање, управљање и нуђење колаборативних активности и коментара у склопу е-учења. Овај систем наставном особљу нуди интуитивно и отворено окружење, погодно за креирање наставних активности како за мале тако и за велике групе полазника, зависно од потреба садржаја, интерактивности и колаборације.“ [14]

Онлајн студирање на Метрополитан универзитету има бројне и значајне предности у односу на традиционални облик студирања. Универзитет посвећује посебну пажњу онлајн студентима, управо због тога што смо свесни да су то људи који су запослени и немају времена да прате предавања и вежбе уживо па зато бирају онлајн начин наставе. Овде ћемо навести неке од важнијих могућности које онлајн студирање на Метрополитан универзитету пружа студенту:

• Могућност приступања наставном материјалу (предавањима и вежбама), постављеном на систему или платформи за е-учење, 24 сата, 7 дана у недељи, у сваком тренутку и из било ког места. Поред тога, ту је и могућност прегледања било које лекције и сегмента или дела лекције у било ком тренутку неограничен број пута.
• Могућност самооцењивања и провере знања кроз решавање тестова, задатака за самостални рад, домаћих задатака, колоквијума и др.
• Могућност проширења наученог градива кроз коришћење проширене и додатне литературе преко интернета: коришћење часописа, приручника, уџбеника, књига, текстова, есеја са разних сајтова, портала или разних интернет архива.
• Могућност коришћења мултимедијалних садржаја, ресурса и апликација постављених на платформи система за управљање учењем.
• Могућност комуникације са наставницима (консултације, припреме за испит или тест, колоквијум и сл.) мимо коришћења наставног материјала (предавања и вежбе) постављеног на платформи за е-учење. Ово се одвија углавном преко е-маила или маилинг листе, форума и слично, уграђеног на постојећем систему е-учења.
• Могућност интерактивног рада и комуникације са наставним особљем кроз разне онлајн платформе које нуде видео и аудио повезивање или видео конференцију – Zoom, Skype, Google Meet и др.
• Додељивање неког од наставника за ментора, који прати рад и напредовање студента и помаже му да савлада евентуалне тешкоће и проблеме током студирања.
• Могућност копирања или скраћивања, исецања и прилагођавања студијског материјала и приказивања у некој форми која је за студента прикладна.

 

5. Закључак

Стварање паметног учећег окружења (ПУО) доноси револуцију у онлајн наставу и е-учење. Револуционарност ПУО пред универзитете и факултете, као и носиоце образовне политике на нивоу земље, поставља нове могућности и изазове. У условима пандемијске тензије дигитализација је убрзано освојила високо образовање, принудивши ВШУ да пређу на онлајн начин извођења наставе.

Неопходност преласка на онлајн наставу налаже улагање у е-учење, иновације и унапређивање система за управљање учењем и проналажење нових решења у развоју е-учења које би у блиској будућности могло да се трансформише у аутономни, паметни, самоучећи, потпуно интерактивни систем учења и усавршавања, који би захтевао другачије улоге и међусобне односе наставника, студента и технологије. ПУО, као форма паметног учења, најављује нову парадигму у области образовања. Како ће се одвијати даљи развој е-учења и какве ће бити последице по онлајн наставу и односе на релацији наставник-студент, каква ће бити улога технологије у овој новој револуцији образовања и учења, још је тешко предвидети. Извесно је да се образовање, као и друге области и аспекти друштва, налази у процесу рапидне и радикалне дигиталне трансформације и у налету примене нових технологија у оквиру Четврте индустријске револуције, људско друштво и сви носиоци и субјекти моћи суочиће се са новим питањима и изазовима. У суочењу са изазовима радиклане технолошке трансформације образовања, питање свесности и одговорности, као и посебно питање етичког и хуманистичког приступа настави, учењу и образовном процесу у целини, постаје витално важно за све нас.

Литература:

[1] eLearning 2020, https://econference.metropolitan.ac.rs/, приступљено: 05.01.2021.

[2] European Commission. (2010). Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, A Digital Agenda for Europe, Brussels, 19.5.2010 COM(2010)245 final, https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0245:FIN:EN:PDF, приступљено: 05.01.2021.

[3] European Commission, ET2020, Framework,

https://ec.europa.eu/education/policies/european-policy-cooperation/et2020-framework_en,  приступљено: 05.01.2021.

[4] European Commission. (2020). Shaping Europe’s Digital Future, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/communication-shaping-europes-digital-future-feb2020_en_4.pdf, приступљено: 05.01.2021.

[5] European Commission. (2020). Shaping Europe’s digital future, Policy, Shaping the Digital Single Market, https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/shaping-digital-single-market, приступљено: 18.01.2021.

[6] European Parliament. 2006. RECOMMENDATION OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 18 December 2006 on key competences for lifelong learning

(2006/962/EC), https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32006H0962, pristupljeno: 15.10.2020.

 

[7] Fakultet za primenjenu ekologiju „Futura“, https://futura.edu.rs/, приступљено: 22.01.2021.

[8] Gros, B. (2016). “The design of smart educational environments”, Smart Learning Environments 3:15, DOI 10.1186/s40561-016-0039-x,

https://slejournal.springeropen.com/articles/10.1186/s40561-016-0039-x, приступљено: 06.01.2021.

[9] IGI Global. (2020). Dictionary. U-learning. https://www.igi-global.com/dictionary/u-learning/30799, приступљено: 12.01.2021.

[10] Market Business News. 2020. What is E-learning?,

https://marketbusinessnews.com/financial-glossary/e-learning/, приступљено: 20.01.2021.

[11] Mesquita, A.; Moreira, F. and Peres, P. (2016). “Customized xLearning Environment”. Proceedings of the ICERI 2016 – Transforming Education, Transforming Lives. 14 – 16 November, Seville, Spain. DOI: 10.21125/iceri.2016.1191, https://www.researchgate.net/publication/310300500_CUSTOMIZED_x-LEARNING_ENVIRONMENT, приступљено: 05.01.2021.

[12] Propisi.Net. (2020). Ministarstvo prosvete donelo Preporuke za prevenciju korona virusa na visokoškolskim ustanovama, 24. septembra 2020, https://www.propisi.net/ministarstvo-prosvete-donelo-preporuke-za-prevenciju-korona-virusa-na-visokoskolskim-ustanovama/ , приступљено: 08.01.2021.

[13] Radun, V. (2018). Transhumanizam: Budućnost bez ljudi, Pešić i sinovi, Beograd.

[14] Radun, V. (2015). E-learning and Competitiveness in Higher Education Industry: Future Trends and Directions, in: Proceedings, The Sixth International Conference on e-Learning (eLearning-2015), 24-25 September 2015, Belgrade Metropolitan University, Belgrade, Serbia

[15] Singh, A. D., Hassan,  M., In Pursuit of Smart Learning Environments for the 21stCentury, In-Progress Reflections on Current and Critical Issues in Curriculum No 12, Learning and Assessment, UNESCO, Internatiomal Bureau of Education, July, 2017, No.12IBE/2017/WP/CD/12.

[16] Стратегија развоја образовања у Србији до 2020. године, http://www.mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2015/08/STRATEGIJA-OBRAZOVANJA.pdf

[17] Стратегија развоја вештачке интелигенције у Републици Србији за период 2020–2025. године. (2019). „Службени гласник РС“, бр. 96/2019, https://www.srbija.gov.rs/extfile/sr/437304/strategija_razvoja_vestacke_inteligencije261219_2_cyr.pdf, приступљено: 03.01.2021.

[18] Univerzitet Metropolitan, Internet studije univerziteta Metropolitan, https://www.metropolitan.ac.rs/internet-studije-univerziteta-metropolitan/ [4]

[19] World Economic Forum, Shchwab, K. (2016). The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond, 14 January 2016, https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to-respond/, приступљено: 04.01.2021.

[20] WHO. 2020. WHO Director-General’s opening remarks at the media briefing on COVID-19 – 11 March 2020, https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19—11-march-2020, приступљено: 10.12.2020.

[21] Закон о високом образовању, Национални савет за високо образовање, http://nsvo.gov.rs/wp-content/uploads/2020/02/Zakon-o-visokom-obrazovanju_-88_2017-41-27_2018-3-dr.-zakon-73_2018-7-67_2019-3-6_2020-3-dr.-zakon-6_2020-20-dr.-zakon.pdf?script=lat, приступљено: 04.01.2021.