Категорија: Зборник 1

Guest writer(s) and children with special needs

 

Conference: Улогата и значењето на списанијата, прирачниците и другите визуелни,

аудио и видео изданија и материјали во воспитно-образовниот процес, INAKU, Skopje,

North Macedonia 18.1.2021

Assoc. Prof. Dr. & Dr. Honoris Causa Sabahudin Hadžialić,

Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Professor at the Communication Science Faculty of UNINNETUNO University, Rome, Italy

Professor at the Jan Dlugosz University, Czestochowa, Poland

In the status of Prominent Distinguish artist in Bosnia and Herzegovina

Guest writer(s) and children with special needs

Abstract: Interaction between culture and education and within the creation of the innovational

approach make possible involvement the children of special needs and establishment of the

environment that would make them to create even impossible approach to the real creation of

the inner soul. Towards outside society. Through the organization of the presentation of

writings from Guest authors (writers & poets) from the area of former Yugoslavia and Europe.

Through readings (poetry, short stories, picture books, magazines), conversation,

communication between all for one and one for all, making closer to each other, mutual

animation, awakening of the talents.

Keywords: Communication, readings, writings, education, skills, gatherings

Introduction

NGO „LIGHT“ from Sarajevo and DIOGEN pro culture magazine (USA & BiH) have agreed

and signed a contract (2011) about mutual obligations in regards the organization of writers

evenings with the goal to realize the project of the literature evenings. Main aim was targeting

further development of the immediate contacts with the children and youth with special needs:

1. Creating the environment for making closer of different literature forms towards

perception of the children and youth with special needs;

2. Gathering and conversation of the writers from around the region and EU with the

members of the NGO “Light” within the aim of clarifying the position of the writers

within the society today and here;

3. Immediate interaction with the guest spectators and members of NGO “Light” with the

goal of encouragement of the wider social environment to be more included within the

need and plans of the activities of NGO “Light” within the future perception, in other

words, perception of the culture sui generis in Bosnia and Herzegovina.

4. All the evenings were unusual shape of the presentation (unless if it was the promotion

of the certain books) where there were not promotors, and where authors themselves

shaped up the space and time during the presentation of the writing reminiscences.

2

1. Goals of the achievement

1.1. Creation of assumption of approaching to each other

During the period of activity focused on the interaction of involved people, the creation of assumption

of finding a way of approaching to each other, having in mind all obstacles that might rise:

1. a) Misunderstandings
2. b) Misleading
3. c) Misusing
4. a) When we talk about misunderstanding, the main issue was finding the way of approach

to the children and youth with special needs and it was done through:

1. Pre-talks
2. Pre-explanations
3. Pre-leading
4. b) Misleading was avoided through the:
5. Round tables about writings (what it is it and how we gain from it)
6. Introducing the forth-coming writer through the, eventual, movies about him/her and/or

presentation of his/her Biography

3. Presentation of the country and environment he/she is coming from
4. c) Misusing was avoided by putting on the top of the interest:
5. Equality within the presentation between authors and participants
6. Possibility for the participants/spectators to present their writings, if any
7. Immediate talk between participants/spectators and authors

Educational goal here was mutual understanding of the:

1. Equality
2. Empathy
3. Responsibility

Photo 1: Direct contact between guest writers and children & youth with special needs

3

1.2.Humans as cultural beings

Educational communication has been conducted through the creation of the environment where

rights equal responsibility, responsibility equals empathy and empathy equals equality.

During the sessions where were presented 13 authors from Serbia, Bosnia and Herzegovina,

Croatia, Kosovo*, Iraq, Switzerland and Norway the main humanity part was presenting

educational cultural reflection of different cultures but of same humanity. Exchange of

thoughts, writings, books and stories were conducted with the main goal and that was showing

that culture is not only relaxing part of our lives, but one of the main pillows of the society

itself, through interaction, creation and self-sustaining focus.

Photo 2. Children & youth with special needs reads poetry

1.3. Communication as conditio sine qua non

During the period of one year were presented 13 guests writers and 20 children and youth were

present every time within their presentations and more than 200 guests (spectators and guests)

were there as well.

Communication was the tool of success. How? Without the possibility to have anybody who

will be above others in any kind of way. Only moderator was there to interrupt between writers

and children & youth when was notices some kind of disturbance or “noise” within the

communication such as any kind of the issues mentioned as within the Chapter 1.1. above.

Communication was internal and as well external.

Internal communication was:

1. a) Between co-organizers: Diogen pro culture magazine and NGO “Light”
2. b) Between guest writers and children &youth with special needs

4

1. c) Between all above among themselves mutually

Photo 3. Visit of the Ambassador of the USA to BiH and local Major

External communication was:

1. a) Between co-organizers and media (was published more than 232 articles within more

than 25 different medias (portals newspapers, TV, Radio, magazines) – (2011-2012)

1. b) Between co-organizers and local community (local Major’s and representatives of the

social care)

1. c) Between children & youth with special needs and their families and relatives

Photo 4. Guest writer & children and youth with special needs (Oslobođenje,10.2.2011)

5

1.4.Educational approach through the exchange of ideas

Educational approach within the organizing of the “Guest writer” events was organized through the

exchange of ideas between:

1. a) Co-organizers among themselves (the ways how to organize the events; how to

approach to the guest writers and the children & youth with special needs and how

to communicate with the public)

1. b) Children & youth with special needs among themselves lead by the moderators

(from NGO “Light” and DIOGEN pro culture magazine) and talks about the

writings, organization of the events and readings of the literature and information

about the authors

1. c) Direct contacts with local community and social care to find a ways of mutual future

benefits through the continuance of the same or similar approaches of this kind

Photo 5. From left to right: Family member and children & youth with special needs

The basic assumption was creation of the environment where children and youth of special

needs will feel safe and encouraged to participate within the organized events (DIOGEN pro

culture magazines, 2011-2012).

Main educational part was through:

1. Pre-talks as the presumption of the mutual understandings of the forth-coming events

(answering all the questions raised about the event & authors). Joint and mutual works

on writings.

2. Out of 20 children with special needs, by the end of the period of organizing the events,

4 children & youth were writing poetry (simple, but sincere) and 9 of them were

participating with questions towards guests & authors every event and 7 of them was

shy, but out of those 7, 6 of children & youth with special needs was active within premeetings and hope for the future was that they will be more open as the time come.

3. Readings of the poetry, short stories and listening of the authors (their experiences,

expectations, future planning)

6

4. Questions & answers from the children & youth with special needs related to the events,

authors, writings, hopes, expectations

5. Creation of the environment within the premises of the NGO “Light” within which the

children & youth will feel safe and relaxed (open space, relaxed atmosphere with sittings

around with free space in the center for the writers and moderators

During the events direct announcement of the way how to write a short story and/or poem:

1. a) examples by the writers;
2. b) presentation of the children and youth wishes and
3. c) direct talks about outcomes

Outcome as final score – readings of the poems and short stories written by the children and

youth and impression of it by the side of the present writers.

Video recordings of the all events by the side of DIOGEN pro culture magazine and uploading

online plus direct communication with other media – to widen the interest towards population

in BiH that we are all humans. Photos, Press releases, Announcements, contacts with the

schools in Sarajevo and visit of NGO, writers and kids to present outcomes.

1.5. Outcomes as awakening of the communicational skills through writings and

oral presentations

Open talks between moderators of the events with children & youth with special needs

encouraging them to participate within the Pre-events such as meetings and preparation for the

forth-coming events through the:

1. a) communication about when how the event will be organized and
2. b) reading of the poetry/short stories of the forth-coming authors and encouraging them to

participate as well through questions and/or reading of their own literature works

Conversation with the family members of the children & youth with special needs and their

direct involvement between the pre-meetings and actual events for the purpose of better

communication within the events.

Conversation with the authors – guest writers prior to the sessions in a way to organize their

way of presentation of their literature through:

1. a) Open and direct talk with the children & youth with special needs
2. b) Relaxed atmosphere to everybody
3. c) Giving books as a gifts for the children & youth with special needs and making joint

photo with the author-guest writers

7

Ten years later, children and youth (now much older) still remember the events, but wider community

did not recognize this yet. The reason for that was probably lack of empathy because of the problems

within the society in general (2nd country in Europe ranked in corruption in 2020).

Although, the goal will continue to meet the aim. Ten years after, the preparation is on its way to reawake the same event, but this time even wider community of writers and children with special needs

to be involved.

Photo 6. A young boy with special needs saying/reciting a poetry he wrote

2. Conclusion

Rights = Responsibility

Responsibility = Empathy

Empathy = Equality

Children and youth with special needs cannot be less human that we are. You just need to spend

short time with them to see the potential – in everything.

Encircling the involvement of all for the benefit of all is the ultimate goal of every society. Only

problem is to find the way how to do it. DIOGEN pro culture magazine and NGO „Light“ from

Sarajevo, Bosnia and Herzegovina have done it, thorugh:

1. a) Mutual interaction
2. b) Joint efforts
3. c) Focusing on the goals and achievements

8

For the future benefits it has to be repeated through the organizing by the societal institutions based on

the achievements of this kind, with improvement through:

1. a) Understanding the needs
2. b) Expecting the interaction of all involved sides
3. c) Foundation built of mutual trust and interaction of creativity of all involved

Photos:

Photo 1: Direct contact between guest writers and children & youth with special needs

Photo 2. Children & youth with special needs reads poetry

Photo 3. Visit of the Ambassador of the USA to BiH and local Major

Photo 4. Guest writer & children and youth with special needs (Oslobođenje,10.2.2011)

Photo 5. From left to right: Family member and children & youth with special needs

Photo 6. A young boy with special needs saying/reciting a poetry he wrote

References:

1. Bljesak.info (2012): https://www.bljesak.info/kultura/flash/jednogodisnji-volonterskiprojekt-knjizevnik-u-gostima-privodi-se-kraju/53730
2. Diogen pro culture magazine (2011) – GUEST WRITER:

http://www.diogenpro.com/knjizevnik-u-gostimaguest-writer.html

3. Diogen pro culture magazine (2012) – GUEST WRITER:

http://www.diogenpro.com/knjizevnik-u-gostima-2012.html

4. Konkursi regiona (2011): https://konkursiregiona.net/knjizevnik-u-gostima/
5. Press kit (2010-2011):

http://www.diogenpro.com/uploads/4/6/8/8/4688084/press_book_04.12.2011.pdf

6. Sutra.ba: http://www.sutra.ba/vijest/knjievnik-u-gostima-ernest-buinski-28453
7. Vares.info (2011): http://www.vares.pp.se/bobovac/boblist/broj195/195_14.htm
8. Video 1: https://vimeo.com/39530449
9. Video 2: https://vimeo.com/17490949
10. Video 3: https://vimeo.com/39496066
11. Video 4: https://vimeo.com/20281517
12. Video 5: https://vimeo.com/17725875
13. Video 6: https://vimeo.com/32700782
14. Video 7: https://vimeo.com/33244307
15. Video 8: https://vimeo.com/23087492
16. Video 9: https://vimeo.com/21253120
17. Video 10: https://vimeo.com/19592031
18. Video 11: https://vimeo.com/19951010
19. Video 12: https://vimeo.com/19381554
20. Video 13: https://vimeo.com/21846174
21. Video 14: https://vimeo.com/38029059

Колку сме подготвени за инклузија во основните училишта

 

 

Апстракт :
Трудот укажува на потребата од додатна едукација  на наставниците од областа на развојни пореметувања кај децата за да бидеме повешти и со поголема самодоверба во работа со вакви дечиња. Да изнајдеме ефективни техники и стратегии за да им помогнеме на колегите, учениците и нивните семејства да постигнат позитивни резултати во училиште и дома. Знаеме дека тотална инклузија е невозможна дури и во развиени земји. Таа е тешка за изведување  затоа што бара посебни услови, ангажирања и поголеми финансиски средства од тие што денес ги вложуваме во образованието. Имаме потреба од добро решение, во кое нема да се има дискриминација и каде треба да се земат во предвид сите лица со потешкотии во развој.

 

 

Клучни зборови:  инклузија, пристапно образование, едукација на наставници, учење од дома.

 

Како до сега, така и сега, малку или воопшто не се прашуваме за решение за инклузија во нашиот образовен систем. Во 2019 година во нашето собрание имаше расправа на истата тема  но за жал без присуство на ниту еден наставник. Сега затекнати со пандемија  повторно сме препуштени сами на себе да пронајдеме приод кон учениците  со посебни (образовни) потреби. Само се зборува како е потребна унифицираност, иста можност за сите, но,
делата не ги поткрепуваат зборовите.

Др. Миле Илиќ за инлкузивни училишта вели: [1] „Инклузивно е она училиште која опфаќа  и го вклучува постојано секој ученик со пречки во учењето а и сите останати ученици во сите видови на воспитно – образовните активности во наставата, воннаставните активности, општествено – корисните активности, културно – јавните активности според индивидуалните потенцијали (когнитивни, конативни, афективни, психомоторни) и со максимално очекуваните исходи од учењето, креирањето и поучувањето”

Гледано од мој агол, општествените установи  и  училиштето ги доживувам како установи со развојни потешкотии. Постојат неразумни и реални пречки кои никогаш на никого не му биле приоритет, секој ги заобиколува, дури се создава чувство дека се прават да се поголеми и понесовладиви за оние кои треба да се справат со нив. Дали сме се запрашале какви ни се приодите до училишните згради ?  Дали  училниците  се достапни за сите ученици ?
Дали има нагледност за дечиња со пречки во развојот ?  Дали имаме унифицирани планови и програми ?  Дали наставничкиот кадар е доволно едуциран за работа со деца  со пречки во развојот или се исклучиво за ученици без пречки ?

Многу прашања а нема одговори. Сите во своите годишни планови и програми имаме додадено  ПОП (посебни образовни потреби). Да не заборавиме дека во ПОП спаѓаат и надпросечни, талентирани ученици за кои ретко кој се грижи, каде се претопуваат во просечноста, губејќи ја желбата да се самопронајдат и/или унапредат.

 

 

Во оваа нова Ковид-19 образовна клима, имаме повеќе ученици и семејства на кои им е потребна поддршка и помош од сите аспекти. Наеднаш скоро сите се најдовме во светот на попреченост, технолошки хендикеп (немање опрема), интернет, основни технолошки вештини и компјутерска неписменост.  Изолацијата  се  доживува како  траума во која  останавме без способност за поучување на ученици. Не ни остана ништо освен приспособување, адаптација и брза рехабилитација на сите чинители на образовниот систем. Свесни за состојбата сите си помогавме едни на други и си учевме едни од други. Титулите ни изгубија вредност и тежина, знаењето дојде во прв план а умеењето и вештината  стана единствениот излез од оваа ситуација.  Мораше да се санира сопствениот хендикеп, да се доближиме до нашите ученици

и да видиме со какви проблеми се среќаваат за да се изнајде ефективна стратегија и техника за помош и  да се постигне позитивен резултат во училиштето и дома. Сметам дека ова е можност да се вклучиме во многу важна мисија да го промениме начинот на размислување , учење  и поучување. Наставата од дома даде солидни резултати за сите ученици што ја следат,
дури позитивно се покажа кај интровертните ученици кои на физичките предавања секогаш беа со резерва кон часот, односно, сега се поопуштени и имаат актвивен пристап на online часовите. Новите критериуми за следење и оценување исто така се покажаат позитивно,

придонесуваат полесно да се прифати овој начин на работа и соработка помеѓу учениците, наставниците и родителите. Практичната работа, од идеја до реализација и учење преку грешки на одредени ученици им  влева самодоверба каде се поистрајни во работата и не се откажуваат. Учениците со оштетен слух и говор имаат можност визуелно да се искажуваат и да учат, додека оние со оштетен вид имаат можност со видео запис да се искажуваат и да учат. Исто така овој вид на едукација е најпогоден за лицата со потешкотии во движењето,

наместо да одат на училиште, училиштето им  доаѓа дома. Без разлика за каква посебна образовна потреба се работи (и во вакви услови), овие ученици имаат потреба од помош

па неопходно е потреба од присуство и соработка со родител, односно старател.

Инклузијата не започнува од училиштето, ниту по училиштето.
Инклузија е оспособување за самостоен живот на лицата со потешкотии во развојот.
Ретки се дечиња со развојни потешкотии кои одат во предучилишни установи, тоа е поради прекубројноста во групите во кои треба да престојуваат. Поради недоволно внимание тие остануваат неподготвени и тешко се вклопуваат и во училишната средина.

 

Секоја држава треба да води сметка за опременоста на училиштата и за обученоста на наставниот кадар. Како во секоја професија, без алат – нема занает а кога се во прашање децата, потребна е и тимска работа. Сите училишта треба да поседуваат тимови кои ќе работат во полза на децата со развојни потешкотии (наставник, родител, психолог, педагог, дефектолог, директор) и ќе ги задоволуваат сите потреби кои ги имаат децата со развојни потешкотии. Најчесто наставниот кадар во Македонија се обучува во еднодневни 8 часовни семинари и повеќето немаат посетено некое училиште со тотална инклузија каде би стекнале некакво кратко искуство за тоа како се постапува со ученици со развојни потешкотии. Сепак постојат наставници ентузијасти кои изработуваат посебни програми за учениците со посебни образовни потреби, но, уште се во дилема како да ги оценуваат, како да ги изработат тестовите на знаење, кој метод (и дали има) е најпогоден за некое пореметување и многу др. прашања на кои тешко се доаѓа до одговор без квалитетна едукација на наставниците а и на родителите.

 

Не треба да ги запоставуваме ниту надарените ученици бидејќи и тие имаат свои посебни образовни потреби. Како што вели Јања Шкода во Идентификација на надарени ученици во основните училишта [3] „Надареност може да се набљудува од две перспективи: продуктивна надареност која е резултат на работа на поединецот преку која постигнал натпросечни достигнувања; потенцијална надареност која се темели на потенцијал и предиспозиција кои со соодветно образование и воспитување се развиваат до надпросечен степен.”

Без разлика дали се работи за продуктивна или потенцијална надареност и двата вида  на надареност се погодни и се предизвик да се негуваат и подржуваат со настава на далечина.

Ние наставниците, локалната заедница и држава имаме примарна задача да обезбедиме здрав, сигурен и пријатен престој на сите деца во градинките, во основните и средните училишта како и на факултетите, а кога ќе се најдеме како во сегашнава состојба,

наставата треба да се одвива од далечина, неопходно е на сите ученици да им се обезбеди соодветна технологија, бесплатен интернет и многу електронски бесплатни ресурси кои  ќе го задоволат љубопитството на секое дете без разлика на неговата потреба. Инклузивноста  претставува  комплексна  определба  која  произлегува  од  суштината  на конвенцијата  за  правата  на  детето,  секое  дете  да  добие  еднакви  шанси  во  развојот  и можност да е рамноправен член на заедницата. Во Конвенцијата за правата на лицата со попреченост, правото на образование е прецизирано и поврзано како со создавањето услови  за  рамноправно  практикување  на  правата  на  лицата  со  попреченост,  така  и  со разбирањето на образованието во неговиот континуитет и траење во текот на целиот живот.

 

 

 

Литература:

1. Инклузивна настава, др Миле Илиќ, Ффилозофски факултет, Сараево 2009
2. Идентификација на надарени ученици во основно училиште, Јања Шкода – ментор – др.сц.Анте Колак, доц – Свеучилиште у Загребу Филозофски факултет одсјек за педагогију, 2015
3. Максимовиќ, Петровиќ, Османовиќ: Професионалне компентенције будуќих педагога, Филозофски факултет Универзитета у Нишу,2015

 

 

Аида Петровска

ООУ “Димитар Миладинов”, Скопје

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Воспитувањето и образованието на деца со посебни потреби

 

 

Мото: Помогни на мајка за да помогне

Цели: Заштита на мајка на дете – личност со пречки во природен развој

Задачи: Како

 

Апстракт: За да се помогне на деца-личности со природни пречки ставени во едно цело-посебни потреби – потребна е првична класификација, категоризација според  пречката.

Принципи и методи на работење.

Заштита на Мајката, која во  добра соработка се прави размена на знаења.

Заштита на и унапредување на установите.

Особености.

Клучни зборови: пречка, категоризација, едукација, мајчина љубов

 

ВОВЕД

Почитувани, запишаноста од Сократ до денес, тридецениско видување, анализирање.

Вистината не треба да боли. Да ја согледаме и прифатиме. Ке посочам неколку предлози.

Името посебни потреби е една целина.

Потребна е аналитичка  квалификација и категоризација според видот на пречката.

Методи и принципи во образовното едуцирање или преоспособување за живеење.

Заштита на Мајката на деца со пречки во развојот.

Размена на знаења во релација: Мајка—Едукатор—Дете, Едукатор—Мајка—Дете,

Дете—Мајка—едукатор , Дете—Едукатор—Мајка.

Заштита  и унапредување на едукативните установи според категории.

Заштита и унапредување на установи за возрасни деца-личности со пречки во природниот развој, над дваесет и пет (25) години.

Со оглед дека содржината со големо внимание и трпеливост ќе се разгледа и анализира, ќе се донесе правилна одлука.

 

СОДРЖИНА

 

Аналитичко видување со директно учество во настаните, во границите на нашата национална економија.

Природата не создала како единство на: коскениот, мускулатурниот  и нервниот систем. Во тоа единство како главен организатор и двигател на работењето е нервниот систем.

Квалитетот се определува со коефициентот  на интелигенција.

Природата создала нормала на развој, која се смета како 100 (сто), носе случува да создаде и над нормалата, односно – надпросечно.

Под нормалата – подпросечно, во овој случај се појавува пречка во развојот. Тоа е состојба која треба да ја прифатиме.

Во пречки  на психичкиот природен развој , во зависност од степенот на пречката се појавуваат три групи и тоа: лесна, умерена  и  тешка.

Во овие групи има и подгрупи  согледани преку коефециентот на интелигенција.

 

Категории на пречки:

 

Пречки во психичкиот природен развој , Пречки во телесниот развој,

Пречки во видот ,  Пречки во слухот ,  Пречки во говорот , Комбинирани пречки,  Аутизам.

Сите овие групи според степенот на пречката имаат подгрупи.

Во категоризацијата треба да се земе предвид  и  приодот кога е настаната пречката:

Пренатален, Натален и Поснатален и во која развојна фаза .

За ова говорат: А. Адлер, З.Фројд и други автори.

 

МЕТОДИ  И  ПРИНЦИПИ

Во образованието , прифаќањето , едукацијата , реедукацијата и професионалната  ориентација на децата-личности со природни пречки во развојот потребни се методи и принципи за кои говори  А. Ј. Коменски во ,,Голема Дидактика,,.

Јас предлагам 12 (дванаесет) методи и принципи, објавени во докторската теза од д-р Ванѓа Радевска: ,,Особености на мисловни операции кај мали школски деца со ментален дебил, ,,Букурешки универзитет,,  – Букурешт, Република Романија, 19.12.2005 година.

 

МЕТОДИ                                                                               ПРИНЦИПИ

 

1-Мајчина љубов                                                               1-Научност

2-Просто и природно набљудување                            2-Апстрактност

3-Биографска                                                                      3-Активност и развој

4-Историска                                                                         4-Систематичност и

сукцесивност

5-Систематско набљудување                                          5-Рационалност

6-Разговор                                                                            6-Економичност

7-Анкетирање                                                                      7-Анализа

8-Интервју                                                                             8-Синтеза

9-Експериментирање                                                         9-Дедукција

10-Лично видување                                                          10-Индукција

11-Автобиографска                                                            11-Индивидуалност (1х1)

12-Тестови                                                                           12-Хетерогена анализа

 

 

 

 

Заштита на Мајката на децата-личности со пречки во психичкиот природен развој

Ја почитувам запишаноста на многу стручни лица, теоритичари, практичари, но го почитувам и знаењето на Мајката, која го создава со грижата кон своето дете-личност  со пречки во развојот. Додека стручното лице го согледува однесувањето на децата-личности во едукативна просторија, Мајката го согледува дома, на улица и во секој структурален општествен елемент, во секаква состојба во сите развојни фази и периоди, затоа е неопходна размена во дијалектичко единство.

Може да кажам дека Мајката е прва на удар и е виновна за се. Во почетните развојни фази ги пребродува полесно, но што се случува понатаму? Како биолошките развојни фази се движат , психичкиот развој заостанува или е на исто ниво – се појавува двојност во генерацијата.

Детето-личност со пречка не може да го следи програмот и кај него се појавува развој на негативни особености. Во спротивност кај детето без пречка, го имитира, тој не знае а има преодна оценка, а јас зошто многу учам, добива негативност. Се чувствува дискриминиран и назадува.

Во повисоките развојни фази, Мајката на детето-личност е навредувана, омаловажувана, дискриминирана, отфрлувана, со хендикеп на раце. Не е прифатена од ниеден структурален елемент и мора да трпи се.

Кога би била законски заштитена таа знае најдобро како да го заштити детето –личност. Можеби е тешко и неприфатливо, но вистинито е. Во анализите на овие семејства може да кажам дека многу мал број вистински се прифатени.

Заштита и унапредување на едукативните установи и учители според видот и степенот на пречката. Со квалификацијата, категоризацијата на пречката, потребни се добро усовршени, соодветни установи со посебно едуцирани учители.

Едукаторот-учител треба да го сака детето како Мајката, за детето да го прифати како Мајка, таму е успехот. Може да кажам дека во Македонија има едукатори-учители со работни способности на светско ниво, но многу од нив немаат услови на работење. Едукаторот-учител, оспособен за работа со тие личности мора да работи во било кои услови, според нивните можности. Кога би бил заштитен и со овозможени услови, би бил задоволен и подобро би работел.

Релации на движење: Родител-дете-едукатор, Родител-едукатор—дете,

Дете—родител-едукатор, Дете—едукатор –родител.

-Заштита и усовршување на установи за реедукација и згрижување на деца-личности со пречки, според видот и степенот на пречката над 25 години.

Кај децата-личности со пречки во психичкиот природен развој во зависност од степенот на пречката, умерена и тешка ратардација, се појавуваат негативните особености. Уназадување на развојот. Им треба посебно згрижување и работење според можностите и способностите за да се отстранат негативните особености.

Потребно е оспособување на стручен кадар и да се обезбедат услови за работа. Установи за згрижување по смртта на родителите. Тие личности со коефициент на интелигенција до 36 не се самостојни, им е потребна придружба. Кога се во семејство за него се грижи Мајката. Кога би имало згрижувача установа – би било поинаку.

Човекот е единство на природата од: коскен, мускулатурен и нервен систем, каде како главен раководител и двигател е нервниот систем, кој работи според  природата – создавач.

Рецепторното примање на информациите кои доаѓаат до централниот нервен систем-мозокот, каде се прават мисловни операции (се обработуваат) и ги експонира (дава повратни информации) преку однесувањето. Значи, како предмет на Психологијата може да се каже дека е однесувањето  на човекот –личност. Какви информации прима, такви мисловни операции прави , таков одговор дава, т.е. се однесува. Се појавуваат особености на мисловни операции. На оваа поле работеле: Пијеже, Виготски, Марија Монтесори и други.

Обработувајки 31 особеност  јас ги делам на позитивни и негативни.

Како негативни ги земам: стравот, мрзата, омразата и агресијата.

 

 

 

 

ОСОБЕНОСТИ

1-Мајчина љубов                                                         21-Фантазија                                            

2-Перцепција                                                                22-Став                                                     

3-Претстава                                                                     23-Омраза                                                  

4-Мотивација                                                                24-Задржување-бришење                                                                                                       

5-Мечтаење                                                                   25-Агресија                                                                                     

6-Емоции                                                                        26-Креативност                                                                             

7-Говор                                                                            27-Учење                                                                                                              

8-Внимание                                                                    28-Карактер                                                                                  

9-Меморија                                                                    29-Интелигенција-човечност                                                                                                                                                       

10-Волја                                                                           30-Личност         

11-Способност                                                                31-Живеење

12-Темперамент

13-Концентрираност

14-Страв

15-Комуникација

16-Мрза

17-Навика

18-Знаење

19-Можност

20-Прифаќање    

Работејки со Мајчина љубов како метод, подоцна ми прерасна во особеност и и го дадов првото место во редоследот.

Редоследот на особеностите не е случајност, наредени се онака како тече развојот. Кога се појавуваат негативните,  дадени се позитивни кои се лек.

На крајот секој го живее животот онака како ќе си избере, кои особености ќе задржи да ги развие.

 

ЗАКЛУЧОК

Да ја согледаме вистината, од една страна е позитивна, а од друга е негативна.

Лесно е да се кажат позитивните, но негативните сите не ги сакаме, а и ги прикриваме. Лесно е од надвор гледано, но кога ќе навлезеш внатре во длабочината на особеностите, во сите општествени структурални елементи, како што се:

Мајка, Татко, Родители, Семејство, Фамилија, средина, национална економија и цело општество, тогаш ја согледуваме и негативноста.

Затоа, да посветиме внимание кон заштитата, прифаќањето, едукацијата, реедукацијата на тие личности, класификацијата, категоризацијата, усовршувањето, заштитата на Мајката, на едукаторите-учители.

И тие луѓе се дело на природата.

Реално да се пристапи, да се отстранат негативностите.

 

 

Д-р Ванѓа Н. Радевска          

Позитивни примери од училишната пракса

 

1.

 

В.Б. имаше проблеми со читањето и пишувањето, па не можеше да ја следи наставата со исто темпо и на ист (брз и лесен) начин како другите триесет ученици. Успехот што го постигнуваше В.Б. беше лош, односно слаб и недоволен.

Затоа, по првото полугодие, наставникот подготви индивидуален образовен план за ученикот В.Б. Од тогош ученикот многу побрзо и полесно ја следи наставата и постигнува многу подобри резултати во наставните и воннаставните активности.

 

2.

 

Р.Ш. беше дете со церебрална парализа. Тој беше еден од најдобрите ученици, а посебно му беше омилен часот по ликовно воспитување. Р.Ш. имаше неверојатна, вродена дарба за цртање и сликање.

Затоа, сите ученици бараа од него тој да им ги нацрта или доцрта цртежите. Така, стана омилен, сакан и баран – не само во своето одделение, туку дури и во целото училиште.

Р.Ш. освои многу награди на натпреварите за цртежи во училиштето, градот, Републиката, но и во странство.

 

3.

 

Кога требаше да се запише ученичката М.Л. во прво одделение во основното училиште и двете наставнички не беа многу заинтересирани таа да биде примена во едно од двете одделенија кои тие требаше да ги водат од прво до четврто одделение.

Директорката на училиштето, за да нема недоразбирања меѓу нив, откако виде дека тие самите не можат да се договорат, се одлучи за еден непопуларен, но ефикасен и функционален начин, а тоа беше фрлање жрепка за тоа во кое одделение да се запише ученичката М.Л.

И, замислете какво изненадување: М.Л. беше најдобра ученичка не само по првото полугодие, туку и на крајот од четвртото одделение. Наставничката на која и припадна М.Л. беше радосна и пресреќна, а другата наставничка се каеше поради стравот, предрасудите и скепсата и беше лута на себеси и многу разочарана.

 

4.

 

О.Х. кога се запиша во прво одделение во основното училиште, наставничката одлучи таа да седи во првиот ред, најблиску до наставничката и таблата, за да може подобро да гледа и слуша.

Но, она што потоа одлучи и го направи наставничката – беше од пресудно значење. Наставничката по првото полугодие предложи до О.Х. да седне најдобрата ученичка во одделението.

Најдобрата ученичка толку многу и помагаше на О.Х. како да беше втора нејзина наставничка и успехот на крајот од годината беше неверојатен и загарантиран.

И О.Х. го заврши прво одделение со одличен успех и со големо знаење.

 

5.

 

 

Кога се запишала ученичката К.И. во прво одделение во основното училиште не била со радост пречекана од нејзините другарчиња, затоа што седела во количка и не можела да ја следи наставата со истата брзина како другите ученици.

Но, благодарение на наставничката, која уште од првиот ден посебно се грижела за К.И., и не дозволувала никој да и се потсмева, да ја навредува и слично, веќе во второто полугодие К.И. полека но сигурно почнала побрзо и полесно да ја следи наставата и многу да не се разликува од другите ученици.

Наставничката, исто така, на секој час ги пофалувала сите ученици кои и помагале на К.И.

Улогата и значењето на ангажманот, помошта и поддршката на наставничката биле пресудни, К.И. не само со одличен успех да ги заврши основното и средното образование, туку и да магистрира.

 

6.

 

Н.А. е дете кое има проблеми со говорот, одењето и моторичките способности.

Поради забавената фина моторика Н.А. оди на прсти, има краткотрајно внимание и намалена концентрација.

Во училиштето најмногу сака да слуша и да одговара усмено.

Н.А. има посебни афинитети за учење англиски јазик.

Наставничката по англиски тоа го негува и развива кај ученикот на редовните часови, но и во дополнителната настава.

 

7.

 

 

З.П. е ученик во шесто одделение. Има проблеми со видот, затоа му е потребно повеќе време за да ги заврши определените активности.

Наставничката секогаш работи и индивидуално со З.П., односно му ги приспособува методите и времето за работа.

На ученикот З.П. повеќе му одговара усмено да одговара, отколку да пишува, бидејќи тоа го прави бавно и нечитко.

Писмените задачи за него се со заокружување, дополнување и поврзување, а не од отворен тип и со пишување.

 

8.

 

С.К. заедно со своите другарчиња од прво до четврто одделение учеше во училницата на првиот кат.

Но, кога требаше да продолжи во петто одделение, а наставата се одвиваше во посебни кабинети за математика, хемија, физика, биологија и странски јазик – се појавија и најголемите проблеми.

Родителите сакаа нивните деца да учат во кабинетите, а директорот и наставниците укажуваа дека тоа не е можно и за С.К.

Затоа, одржаа заеднички состанок, на кој се договорија да нема веќе различни мислења и недоразбирања, туку за оние предмети за кои не е неопходна кабинетска настава – таа да се одржува во училницата на приземјето од училиштето, а кога е кабинетската настава учениците да и помогнат на С.К. и таа да ја посетува заедно со нив. Покрупните и посилните момчиња ја носеа С.К. и нејзината количка, а девојчињата пак, торбата, заедно со книгите, тетратките и приборот.

 

 

 

 

С.К. има церебрална парализа, се движи со туѓа помош.

Седи во првата клупа за да гледа и слуша подобро.

Има потешкотии при пишувањето.

Поради С.К. нејзиното одделение е преместено на приземјето, најблиску до влезната врата на училиштето.

 

 

10.

 

 

Ученикот Д.П. има оштетување на слухот и носи слушен апарат.

Родителите се определиле да посетува редовно училиште.

Набрзо наставничката забележува дека кога дава инструкции за сите ученици, Д.П. треба посебно да го гледа директно во очи.

На тој начин, преку невербална комуникација, наставничката гледа и знае дали ученикот ја разбрал, или треба да ја повтори задачата за него.

 

Подготвил:

проф.д-р Христо Петрески,

Институт за наука, алтернатива, култура и уметност – Скопје

Детето во македонскиот современ расказ – најнова литературна продукција

 

Апстракт:

Кон крајот на Дваесеттиот и почетокот на Дваесет и првиот век и во Република Македонија се појавуваат раскази за деца од с¢ поголем број писатели, кои третираат современи мотиви и теми и се одликуваат со луцидност, духовитост, читливост и привлечност.

Во сите тие раскази, речиси без исклучок, детето е стожерен лик и носител на дејството. Преку детето и неговиот свет на најубав можен начин се проговорува и за детството, генерациите кои допрва проникнуваат и стасуваат, генерациските разлики, големите очекувања и катадневните размислувања.

Најновата продукција на македонскиот расказ за деца посведочува и потврдува дека тој е разновиден, шаренолик и богат со различни теми, мотиви и идеи. Дел од авторите се занимаваат со минатото, најголемиот број од нив се посветени и ја третираат сегашноста, а помал дел се загледани и се осврнуваат и на иднината…

И покрај тоа што е с¢ помал бројот на раскази, а не и на раскажувачи, зашто и кај нас денес повеќе се создаваат романи отколку раскази, факт е дека расказот постои, не е исчезнат, опстојува и се одржува, иако му е неопходно осовременување, збогатување, освежување и творечко и креативно обновување.

 

Клучни зборови: расказ, раскажување, проза, писатели, книги, читање

 

1. За расказот и раскажувањето

 

Расказ е одредница која може да се однесува на повеќе термини во рамките на книжевноста. Расказот е посебна, модерна книжевна форма на кусата проза чија што главна особина е во силната компресија на содржината.

Расказите датираат уште од периодот на традицијата на усменото пренесување, кое потоа ги произведува (произнесува) значајните дела Илијада и Одисеја од Хомер. Тие се пренесени во ритмичен, поетски формат, со рими кои олеснуваат при помнењето на содржината на приказната. Исто така, овие епски приказни се поделени на кратки делови за на раска               жувачот да му биде полесно да ги пренесе во делови.

Во Европа, традицијата на усменото пренесување започнува да се претвора во пишувана форма во раниот 14-ти век, а најпознат пример е делото Декамерон на Бокачо. Книгата е компонирана од индивидуални кратки приказни, кои се разликуваат со должината и содржината.

Модерниот расказ како посебен жанр е се појавува и е создаден во Италија во раниот 19-ти век. Во втората половина на овој век поради растот на пазарот на печатени магазини и журнали зголемена е заинтересираноста за краткиот расказ, со должина од 3.000 до 15.000 зборови, а меѓу познатите раскази од овој период е Павиљонот број 6 од Антон Чехов.

Краткиот расказ доживува кулминација во средината на 20-от век. Во 1952 година магазинот Лајф го печател подолгиот расказ (кој често се нарекува и новела) Старецот и морето од Хемингвеј, а изданието е продадено во 5.300.000 примероци и тоа за само два дена.

На крајот од 20-от век се создаваат голем број кратки играни филмови кои траат од една до 40 минути, а се засновани на раскази.

Раскажувањето (нарацијата) е усмено или писмено искажување за некој настан или низа измислени или историски содржини. Во теоријата и практиката постојат три вида раскажување (нарација): ораторско, историско (историографско) и книжевно. Притоа, времето и просторот се најзначајните два елемента на раскажувањето.

Раскажувањето го означува чинот на литературното кажување, кое го има значењето и е содржано во синтагмите техника на раскажување и видови на раскажување. Субјективното раскажување има облик на првото лице еднина (јас-форма на раскажување). Објективното раскажување е најстар вид на раскажување (тој-форма на раскажување).

 

2. Посебно за краткиот расказ

 

При дефинирањето на поимот краток расказ, наидуваме на неколку дилеми. Пред с¢, колку треба расказот да биде краток. Но, за полесно да се одговори на ова прашање, се прави компарација со романот, па се вели дека краткиот расказ се занимава само со некои фрагменти од животот, а романот со целиот живот; краткиот расказ се занимава со една работа (појава, ситуација, феномен), а во романот се обработуваат повеќе од нив; краткиот расказ е примерок, а романот е целина.

Од друга страна пак, Хенрих Бел ги наведува следниве карактеристики на краткиот расказ: модерен; сегашен; строг; интензивен и најмалку подложен на шаблонизирање.

Значи, краткиот расказ како форма (или жанр) е нешто што е актуелно, ударно, провокативно, неповторливо и прецизно. Краткиот расказ го предизвикува читателот, не се заборава брзо и лесно и е интересно и поттикнувачко (инспиративно) за размислување. Неговата краткост е поврзана со моќта на раскажувањето, исклучителната сила на доживувањата, автентично-препознатливиот авторски потег и зафат, односно  најконцизно речено: тоа е еден незаборавен, јадровит и пикантен прозен залак.

Миливој Солар во својата Теорија на книжевноста наведува дека поимот краток расказ се употребува како синоним за новела (називот потекнува од латинскиот збор за нешто ново). Расказот според должината е книжевен вид помеѓу новелата и романот. На почетокот се изложуваат и опишуваат карактеристиките на определен јунак, кои кај читателот предизвикуваат одредени очекувања. Меѓутоа, на крајот најчесто се случува пресврт во дејствието, во форма на неочекувана реакција или настан.

Солар потенцира дека во овој книжевен вид читателот треба да стекне впечаток дека е (ис)кажано точно онолку колку што треба да се рече, ни повеќе ни помалку. Па, имајќи го тоа предвид, можеме слободно да кажеме дека расказот треба да биде најпрецизниот книжевен жанр.

Затоа, некои теоретичари, не случајно, расказот го нарекуваат драма во мало, без оглед дали е дијалогот (монологот) експлицитен или имплицитен. Исто така, генерално земено, сите раскази се одликуваат со динамичност или живост, што е нивен најголем и посебен (специфичен) квалитет.

Инаку, современата проза денес с¢ повеќе покажува дека книжевното создавање е вид на интелектуална игра. Игра на фантазијата и духот, со кои творецот ги обликува уметничките светови според своите критериуми, можности и намери (желби). Во таа игра има бројни возбуди, чудења, неочекуваности и изненадувања, но и збунетост и дилеми.

Постојан и видлив е стремежот за иновации, експерименти и истражувања. Циркулираат творечки постапки и процеси, тенденции и новуми, односно идеи, постулати, поетики, манифести…

За среќа, сведоци сме на најразлични, сериозни и квалитетни творечки креации и конкретни резултати!

 

3. Македонскиот расказ за деца (најновата продукција)

 

Кон крајот на Дваесеттиот и почетокот на Дваесет и првиот век и во Република Македонија се појавуваат раскази за деца од с¢ поголем број писатели, кои третираат современи мотиви и теми и се одликуваат со луцидност, духовитост, читливост и привлечност.

Во сите тие раскази, речиси без исклучок, детето е стожерен лик и носител на дејството. Преку детето и неговиот свет на најубав можен начин се проговорува и за детството, генерациите кои допрва проникнуваат и стасуваат, генерациските разлики, големите очекувања и катадневните размислувања.

Детето е нестрпливо и збунето, амбициозно и плашливо, понекогаш и несигурно  и загрижено, а многу поретко радосно и среќно. Децата предвремено созреваат и зачекоруваат во светот на возрасните, а опишани се и овековечени нивните снаоѓања и неснаоѓања, палавости, итрини, игри, планови, порази и победи – во расказите на: Киро Донев, Александар Поповски, Трајче Кацаров, Александар Кујунџиски, Ванчо Полазаревски, Александар Прокопиев, Христо Петрески, Васил Тоциновски, Љубинка Донева, Мерсиха Исмајлоска, Ана Стојаноска, Дејан Трајкоски, Фахри Каја, Радован П. Цветковски, Драгица Најческа, Славка Арсова, Оливера Николова, Фејзи Бојку, Трајан Петровски, Љупчо Силјановски, Лилјана Стојкоска Ефтимова, Борис Апостолов…

Навистина, широка и разновидна е оваа авторска панорама, која го негува расказот, навраќајќи се на минатото и сегашноста, но и скицирајќи ја и предвидувајќи ја иднината.

Така, во расказот За она што го знаат и врапците писателот Киро Донев пишува за дедото и неговиот внук кои додека седат на клупата во паркот разговараат за минатото и сегашноста. Дедото евоцира спомени за периодот на војната, а детето е далеку и длабоко загледано кон стварноста. Фабулата започнува со парчето бисквита кое го колва  едно гладно врапче, а за време на војната и една трошка леб била сон и значела многу…

Ванчо Полазаревски пак, во расказот Приказна за левата и десната рака раскажува за едно дете кое се викало Илија и живеело во Скокот Град. Детето имало лоши навики, па прстите од рацете ги пикало во устата, увото, носот… На индиректен начин се говори за лошите навики, односно за нашите две раце. Расказот е илустративен, духовит и поучен.

Васил Тоциновски, раскажувајќи приказни од градинка, во една од нив ќе проговори и за Космонаутот Симон. Се чини, нема дете кое не сонува за Вселената, Сонцето, Месечината, ѕвездите и планетите, односно за вселенските бродови, ракетите, космонаутите, небото, авантурите… Но, во овој расказ станува збор за едно симпатично дете Симон кое ги сонува девојчињата, а тие го сонуваат него. Значи, темата е љубовта… Онаа посакувана, мечтаена, треперлива и непостојана, копнежлива и нестварна…

Александар Поповски во расказот Добрина на прекрасен начин проговорува за тоа што е добрина и дека таа не може да се вреднува, односно купи и поседува со пари. Една стара Ромка турка количка натоварена со дрва низ една каллива приградска скопска улица и откако ќе заглави коликата во калта не може ни да ја помрдне, а не пак и да је извлече количката од калта. Тогаш малото момче ќе ги соблече чорапите и собуе кондурите и ќе £ помогне на старичката за што ќе добие како награда паричка, но утредента ќе ја врати зашто ќе сфати дека тоа не го направил за пари и дека најмалку му треба да добие награда во вид на пара од сиромашната жена, зашто награда е благодарноста, насмевката, направениот гест и добрина…

Оливера Николова во расказот На улица пишува за Лидија и Зоки (Поки) кои цртаат графити на една зграда и истата по цртањето наместо убаво изгледа грдо. Кога возрасните ќе ги опоменат децата тие ќе се обидат да се оправдаат дека се малечки,  па не можат да го избришат и измијат нацртаното, а не се малечки кога прават проблеми и лоши и грди нешта. Поучно и духовито…

Александар Кујунџиски во расаказот Крај силната чешма раскажува за партизаните и за погачата што децата ја носат за да им ја дадат додека тие поминуваат покрај нивната селска чешма. Но, иако мајката рекла да му ја дадат на најдобриот партизан, тие не можат да се одлучат кој е најдобар, зашто сите се добри, па ја подаруваат погачата и велат дека е за сите партизани од колоната, за да ја поделат и секој од нив да добие по малку. И оваа приказна иако говори за минатото содржи порака за хуманоста, човечноста и солидарноста…

 

4. Шареноликост, богатство и идеи

 

Најновата продукција на македонскиот расказ за деца посведочува и потврдува дека тој е разновиден, шаренолик и богат со различни теми, мотиви и идеи. Дел од авторите се занимаваат со минатото, најголемиот број од нив се посветени и ја третираат сегашноста, а помал дел се загледани и се осврнуваат и на иднината…

И покрај тоа што е с¢ помал бројот на раскази, а не и на раскажувачи, зашто и кај нас денес повеќе се создаваат романи од раскази, факт е дека расказот постои, не е исчезнат, опстојува и се одржува, иако му е неопходно осовременување, збогатување, освежување и творечко и креативно обновување.

Македонскиот расказ за деца најчесто го преферира хронолошкото,  ретроспективно и историографско раскажување, а многу помалку расказите се фактографски, стварносни и модерни (ововремени). Исто така, с¢ уште е присутен и дури поголем напливот од настани и случувања во руралните и пасторални средини, отколку на теми и мотиви од актуелниот и урбан амбиент. Значи, на тој комплексен корпус му претстои иновирање, модернизирање, збогатување, оформување и заокружување.

Раскажувачкиот концепт и дискурс главно е дескриптивен, импресионистички и реалистичен, а многу помалку и ретко и футуристички, имагинарен, надреален и научно-фантастичен.

Но, во секој случај, треба да се одбележи појавата и на нови и млади имиња, нови книги и нови раскази, кои се убав повод, добар исчекор и сигурен влог во подемот и развојот на македонскиот современ и актуелен расказ за деца и севкупната македонска литература за најмладите.

 

Користена литература:

 

1. Тоциновски, Васил, Златна книга на прозата за деца, Феникс, Скопје, 2004.
2. Полазаревски, Ванчо, Скокот Град, Феникс, Скопје, 2010.
3. Николески, Ванчо, Раскази, Феникс, Скопје, 2008.
4. Тоциновски, Васил, Приказни од градинка, Феникс, Скопје, 2010.
5. Петрески, Христо, Златното јаболко и други бајки, Феникс, Скопје, 2013.
6. Шипинкаровски, Петко, Разбранувани води, Феникс, Скопје, 2017.
7. Антологија на македонскиот современ расказ, Библиотека Тренд, книга 6, Феникс, Скопје, 2012.
8. Антологија на македонски авторски бајки, Библиотека Тренд, книга 9, Феникс, Скопје, 2014.

 

м-р Ана Петреска,

Институт за наука, алтернатива, култура и уметност – Скопје

Воспитувањето и образованието на децата со посебни потреби

 

Секое дете има право да има еднакви можности во својот развој.

Денес, во современиот свет се тргнува од ова право и секое дете може да  се образува и да има редовно обрзование. Токму инклузивното образование,  образование во кое ќе се почитуваат различностите претставува основа за праведно општество.

Со оглед на тоа што  децата со посебни потреби имат некоја форма на попреченост, која може да биде од ментална, психолошка или физиолошка природа, некое психијатриско нарушување, тешкотија во учењето, хронично заболување, ним им е потребна  посебна, специфична подршка и поголемо внимание во семејството и во воспитно-образовниот процес.

Денес во современиот свет изборот на образование е разновиден и се нудат повеќе опции, но секпак опциите зависат и од земјата во која детето живее.                             Генерално, децата со посебни потреби имаа можност да се образуваат во три вида училишта:

-образование во редовно училиште

-образование во специјално училиште

-образование во болнички услови-болничко образование

Кое образование да го одбере родителот за своето дете, секое од нив треба да нуди специфични ресурси како што се: лична поддршка, адаптација на наставните програми, индивидуално внимание, сево ова со цел да им се помогне на децата да ги надминат бариерите со кои се соочуваат во учењето и да им се даде еднаков третман.Каде ќе се образува детето со посебни потреби целосно зависи од карактеристиките на секое дете,  околностите, опциите кои им  се достапни на  родителите и од изборот кои тие ќе го направат.

За да има инклузивно училиште, потребно е да постои образовна поддршка за децата  со потешкотии во учењето. Најинклузивна опција за детето со посебни потреби е редовното училиште. Денешното редовно училиште се стреми и поттикнува целосна интеграција на сите ученици. Во редовното училиште детето учи и стекнува знаење заедно со учениците кои немаат потешкотии. Детето е дел од редовното образование, но истовремено истото е прилагодено на  неговите потреби. Присуството на децата со посебни потреби во редовните училишта повлекува и едукативно и животно искуство  за сите останати деца во паралелката. Клучна улога во тој процес има наставникот. Токму тој е најодговорен за создавање атмосфера за разбирање и прифаќање на различностите, преку промовирање на взаемна почит, соработка, разбирање и прифаќање на разликите.За да успее да го спроведе сево ова наставникот треба:

– да користи инклузивни методи и материјали кои ќе овозможат учење на сите деца    . во паралелката;

-да се стреми кон индивидуализација на настава – оставрување на индивидуалните потенцијали на секое дете, меѓу .кои и децата со посебни потреби;

– да се стреми секое дете да го развива сопствениот  и највисок потенцијал;

-За да постигнува видливи резултати со децата со посебни потребни,наставникот треба да добива помош и поддршшка од институции како: училиштето, центри за социјална работа,  здравствени установи, и локална власт. Сите заедно треба да се стремат кон  приспособување на образовната средина на потребите на децата со посебни потреби.                                                                                                                                         Со ваков пристап на сите институците  кон децата со посебни потреби може да се очекува остварување на максимумот на индивидуалните потенцијали  на секое дете.                                                                                                                                                  Во редовното училиште ,учениците со посебни потреби можат да учат на два начина:

-во училницата на паралелката, каде сите деца добиваат релевантно внимание;

Со оглед на тоа што  учениците со посебни потреби имаат потреба од работа по специјално прилагодена за нив наставна програма-тие може во рамките на редовното училиште да работат во :

– посебна училница (училница за поддршка)

Образованието  во специјално училиште се препорачува во исклучителни ситуации ,кога детето има  значителна интелектуална попреченост. Дефектолозите секогаш се за работа на децата со попреченост во реална, нормална училишна средина.

Предноста  пак на овој вид училишта е тоа што во овие училиштата се нуди адаптирано образование според:

-образовните потреби на ученикот; специјално обучени наставници во овој вид училишта; користење на соодветни технички ресурси и методи; индивидуализирана настава;

Поддршката од дефектолозите и  асистентите за децата со посебни потреби е исклучително важна за развојот на децата со потешкотии во учењето. Тие всушност се најголема поддршка  во училишната средина. Тие се од голема помош и за наставникот.

Болничкото образование

Децата со посебни потреби кои подолго престојуваат во болнички услови,кои страдаат од хронични болести кои бараат долгорочен престој во болница ,кои имаат тешки ментални и психијатриски нарушувања имаат можност да се едуцираат и во овие услови. Некои болници овозможуваат курсеви за едукативна поддршка.Оваа алтернативна можност која во болнички услови им се нуди на децата со посебни потреби е со цел спречување на маргинализација на учениците кои се соочуваат со вакви проблеми, а се на училишна возраст.

Важна алка за правилниот развој на децата со посебни потреби е успешната соработка и довербата помеѓу домот и образовната установа. Добрата соработка со родителите генерално создава подобри услови за помош и поддршка на децата. Разјаснувањата за очекувањата кои ги имаат двете страни од детето со посебни потреби е исто така важна алатка при градење взаемна доверба на релација родител – образовна установа.

Праксата во училиштата сеуште покажува голема флексибилност за децата со посебни образовни потреби низ образовниот процес. Флексибилност  во однос на обемот на  зададени барања, квалитетот на содржините кои ги изучуваат, оценувањето на постигањата . Од овој  пристап на работа  треба да се ослободува  нашиот образовен систем за да се создадат услови децата со посебни потреби да не бидт на маргините на општеството во текот на целиот живот, туку напротив да бидат реализирани личности, во еднаква позиција со сите останатите и  конкурентни на пазарот.

,,Секоје генијалец. Но, ако и се суди на риба, според нејзината способност да се искачува на дрвјата,таа ќе го живее целиот свој живот во верување дека е бескорисна”.                                 – (Алберт Ајнштајн)

Секое дете треба да ја добие шансата во општеството,секое дете треба да биде риба во море во кое ќе учи и научи да плива. На секоја риба треба да и се даде шанса да плива. Секоја риба треба да го најде своето море, морето во кое ќе се чувствува вредно и ќе живее.

 

 

Данче Костовска-Јакимовска

Одделенски наставник во  ООУ,,Дане Крапчев “- Скопје

Воспитувањето и образованието на децата со посебни потреби-

можности, програми и перспективи

 

Инклузијата во образованието претставува процес на меѓусебно уважување на

различноста на секој ученик и на неговите потреби, каде што ученикот е во центарот

на вниманието, а образовниот систем треба да се справи со предизвиците

исправени пред сите ученици. Ова подразбира материјална, финансиска и

кадровска подготвеност на училиштата да одговорат на потребите на различните

ученици во редовната настава, овозможување на наставни програми и помагала што

ќе бидат адаптирани на индивидуалните капацитети и потреби и ќе одговараат на

нивните афинитети.

Инклузија е процес на вклучување на деца коишто имаат посебни потреби во

развојот и деца кои немаат посебни потреби во развојот, а се на иста возраст, во

средината каде што учат и играат. Децата со пречки во развојот имаат исти основни

физиолошки, социјални и емоционални потреби како и другите деца. Вклучувањето

во редовните училишта ќе им овозможи рамноправен однос од страна на

општеството. Неприфаќањето ја продлабочува болката што ја чувствуваат тие и

нивните најблиски, а останатите ги остава посиромашни за една многу важна работа

во животот, да дадат дел од својата љубов и хуманост на децата со посебни

потреби. Етикетирањето на учениците со посебни потреби треба што побрзо да се

надмине. Етикетирањето на децата може да предизвика многу поголеми проблеми

во учењето од било која друга активност што ќе ја преземат наставниците. Кога ќе се

рече дека едно дете има одредени пречки, тогаш автоматски вниманието се

фокусира на една општа особина или состојба, а останатото се потиснува. Ваквото

стереотипно гледање на проблемот води кон симнување на прагот за очекувањата

што детето може да ги постигне. Многу наставници се однесуваат премногу

заштитнички кон овие деца. Се разбира дека внимателниот однос треба да биде

одлика во наставата, но секогаш треба да се внимава на опасноста од потценување

на детските можности. Честопати желбата да им се помогне и да се заштитат овие

деца доведува до значително намалување на образовната програма и таа не

претставува ниту предизвик ниту стимулација. Наставниците треба за цело време да

ги следат активностите на учениците како не би почувствувале конфузност и

збунетост. На тој начин ќе можат да оценат кои активности да ги стимулираат.

Потребно е наставниците да ги прилагодат програмите според можностите и

способностите на децата.Да се изработуваат индивидуални образовни програми за

секое дете во согласност со нивните индивидуални способности. Целите и задачите

треба да бидат добро осмислени и дефинирани.

Целите треба да се јасни, конкретни, остварливи и мерливи,важно е да се

дефинирани така што ќе може да се измери нивното постигнување.

Остварливоста на целите се проценува не само во однос на можноста на детето туку

и на реалните можности на родителите и на училиштето да се вклучат во

стимулирање на детето. Високо поставените цели може да доведат до стагнација

или регресија во развојот на детето, да имаат негативно влијание врз

самодовербата и мотивацијата.

При поставување на целите многу е важно да се одреди редоследот или

приоритетот. Понекогаш е важно прво да се создадат услови за да биде успешно

детето во некоја активност, со цел да се подигне нивото на самодоверба, а потоа да

се работи за да се постигнат некои повисоки образовни цели.

Додека пак задачите се потребните чекори што треба да се преземат за да се

постигне конкретната цел и треба добро да се разработат и да се конкретизираат.

Кога ќе се определуваат конкретни активности што ќе доведат до постигнување на

целта, не смееме да заборавиме да одговориме на прашањата: кој, кога и каде да ги

спроведе планираните активности.

Значајно е да се сфати дека оптимизмот е основа за успешно изведување на

наставата особено со ученици кои имаат одредени пречки во развојот и со тоа имаат

и посебни образовни потреби. За да се влијае врз намалувањето на потешкотиите

на кои се наидува за време на наставата, наставникот треба да ја познава

сложената мрежа на односи кои позитивно или негативно влијаат на овој проблем:

однос дете-дете, дете-наставник, родител-наставник. Ученикот треба да стекне

голема доверба кај наставникот, да се има обострана почит. Наставникот да верува

во вредностите на ученикот, а ученикот во наставникот. Да се поттикнат децата на

взаемна почит, да се поттикнат да си помагаат едни на други. Наставниците треба

со својот однос да ги охрабрат децата да им помагаат на децата со посебни

потреби. Родителот е партнер една од најважните алки во овој процес.

Укажувањата на тоа дека родителот поседува корисни информации за своето дете,

можат да бидат од голема помош за наставникот. Само родителот кој ја сфаќа и

прифаќа состојбата на своето дете со посебни образовни потреби, може да му

помогне и да биде успешен партнер со наставникот во решавањето на сите

препреки и проблеми кои ќе се појават во воспитно образовниот процес. Инклузијата

како процес на вклучување на учениците со посебни образовни потреби во

редовните училишта, наметнува обврска за адекватна подготовка од страна на

редовните училишта наставници, ученици и родители на деца од редовната

популација за прием на овие ученици. Тоа секако значи и службите за помош во

редовните училишта мораат да бидат оспособени да даваат адекватна и соодветна

помош и на наставничкиот кадар и на учениците со посебни потреби.

Во нашиот образовен процес се прават секакви напори за правилно и целосно да

функционира инклузивното образование.Но за жал нашите наставници , ученици и

родители не се подготвени во целост за реализација на истиот. Наставниците не се

кадровски и стручни подготвени, училиштата немаат соодветни услови и адекватни

наставни средста за децата со посебни потреби, учениците се чувствуваат

неприфатени а родителите тешко можат да ја прифатат таквата состојба на

сопственото дете. Навистина е тешко но време е да почнеме да го применуваме и

реализирме инклузивното образование. Сите заедно да се обидеме да им дадеме

можности на дечињата со посебни потреби да имаат еднаков пристап до редовното

образование прилагодено на нивните индивидуални карактеристики. Сите заеднички

да се обидеме да направиме еднаков свет за сите,свет на инспирации и

креативност, свет заеднички за сите , свет од кој ќе ја градат својата иднина.

 

Изработил:

Педагог Марија Стојановска

ООУ„Рајко Жинзифов“ – Оризари, Велес

Две песме као прилог теми научног скупа о деци

 

ОДА ДЕТИЊСТВУ

 

 

 

За један осмех на дечјем лицу,

 

Вреди се борити.

 

Вреди дати све благо света

 

И у дете се претворити.

 

 

 

Чујте, витезови од мармеладе

 

И принцезе од станиола,

 

Нека због вас падају владе,

 

И директори  погрешних школа.

 

 

 

Нека огрубели свет пред вас

 

Стане и нек вам

 

Поштовање ода.

 

Ко цвркутање некa се чује ваш глас

 

И на оџацима нек буде још више рода.

 

 

 

Од смеха шашавог цветајте

 

И упалите звезду у свакој кући.

 

Намргођенима још

 

упорније сметајте

 

И укротите глад што ће без деце

 

Свима у срца ући.

 

 

 

Сновима крилатите оне

 

Којима не долећу оид стрехе ласте.

 

Не ускачите у велике панталоне

 

У којима се пребрзо одрасте.

 

 

 

Измишљајте све што вам се хоће.

 

Звездама имена делите.

 

Болујте од тајни и немирноће,

 

И немогуће пожелите.

 

 

 

Тада ће небо бити стреха

 

Која ће вас од олује штитити.

 

Тада ће бити дечјег смеха

 

С којим ћемо рамена китити.

 

 

 

Тада ће нам свима порасти крила

 

Којима ћемо љубав одледити.

 

И знати да нас никаква сила

 

На свету не може победити.

 

 

 

 

 

СЛАТКИ НЕМИР

 

 

 

Време отвара своје латице

 

И хлорофили срца из зелене боје

 

Претапају се у црвену.

 

Мама не схвата немире моје

 

И будно промене прати

 

Нежна и опрезна ко аждаја.

 

А тата! Тата никако да схвати

 

Зашто његова једина ћера

 

По лицу добија боју румену

 

Ко младе трешње

 

Средином маја.

 

 

 

Ништа ту нема опасно и чудно

 

Па да по цео дан стражаре

 

Ко два милиционера строга.

 

И све им је узалудно

 

Кад се очи ко звезде зажаре

 

Од неке чаробне струје.

 

Осим тога,

 

Не треба да их брине

 

Прегласна музика,

 

Ни то што њихова мезимица

 

Лјубавне стихове

 

Рецитује.

 

 

 

Шта  је потребно ту да чине?

 

Ништа!

 

Да се свађају? Не!

 

Да зову психолога из школе? Не!

 

Да о том листају пригодну

 

Литературу?

 

Ни то!

 

Треба само да је чувају

 

Занесену испод месечине.

 

Да је теше и да јој угађају.

 

 

 

 

 

 

 

Треба још пуно тога

 

Да схвате да у кући

 

Имају велику цуру

 

И?  И да је воле.

 

 

 

Треба само да јој се смеше

 

И спремају најлепша јела

 

Која воли.

 

Плус колаче.

 

Треба да је теше ако јој

 

Се плаче.

 

Ако добије четворку

 

Због некаквих буна.

 

Или оде у шетњу пре мрака.

 

На крају крајева,

 

Треба ко два човека зрела

 

Да позову тог дечака

 

И да му строго кажу:

 

„Момак,води рачуна!“

 

 

 

А ја, ја ћу да растем

 

Упркос слатким бригама

 

Које свакога прате

 

На путу кад немир проклија.

 

Научићу најлепше песме

 

И цитате у књигама,

 

Па кад ми руке од вољења

 

Окрилате

 

И  моји најдражи  напокон

 

Схвате,

 

Да ништа на свету од љубави

 

Слађе не прија.

 

 

Тоде Николетић

Jedna priča kao prilog temi naučnog skupa o deci

 

VIŠE OD ZAPISA

 

 

Desi se svakom od nas da u trenucima osame počne sumnjati u sve što je ostavio iza sebe. Obično to čeprkanje po vlastitoj intimi izvuče i ono što je izbledelo, što je već na rubu zaborava, ali se iznenadimo kada ispliva sećanje za koja nisi ni znao da će te obeležiti kao čoveka. Tada ti se činilo da je to samo još jedan dan tvoga života, epizoda radnog veka, a posebno u karijeri učitelja, prosvetnog radnika, postoji mnogo priča vrednih memorisanja. Sada kada je album slika, uspomena, iz tog vremena skoro popunjen jer je ostalo još nešto više od dve godine do opraštanja sa poslom u struci, osećam neku vrstu nostalgije. Znam, zasigurno, da ništa drugo ne bih mogla raditi sa toliko ljubavi.

 

Prebiram po svim emocijama, volim taj izraz prebirati jer sa osećanjima nikada ne znamo na čemu smo, posebno ako sve “primamo” k srcu. Neko ko je sebe ugradio u svaku malu, mladu, dušu verovatno je rođen za posao vaspitača. Toliko vaših reči pretočeno u nečije biće, odgoj, znanje… Kod vlastite dece i ako propustiš nešto ostane ti čitav život da to ispraviš. Kada njih formiraš kao ličnosti, izvedeš na put, to je tvoj, ali i njihov uspeh. Vaspitati i obrazovati tuđe dete mnogo je teže i odgovornije jer će imati još mnogo učitelja, sam život, i velika je stvar ako je baš to što si mu ti usadio u biće bilo karika njegovog odrastanja u čoveka…

 

Zašto ovoliki uvod, neko će ga nazvati i filozofiranjem? Potreban je da bi priča koja je isplivala iz ćoška zaborava i nametnula se bila vredna ovoga zapisa.

 

Pored toliko vanprosečnih generacija koje bi, možda, bile uspešne da su imale i drugog profesora, izabrala sam za priču jednu malu grupu đaka, nažalost, obeleženih kao LMR. Nije mi bilo teško da pored razredništva, koje sam već imala sa učenicima bez ove oznake, prihvatim još jedno, mnogo teže – formirati, vaspitati, ove mlade ljude.

 

Nije ih bilo mnogo, njih jedanaest, a kasnije sam shvatila da te grupe mališana ne smeju biti veće od deset učenika. Imala sam već iskustvo sa decom oštećenom u razvoju, ali nikada nisam imala ulogu da im budem i odeljenski starešina, da uđem u njihove emotivne svetove, da zavirim u porodice tih mališna, da im budem važnija od roditelja u odrastanju. Neobično mi je bilo koliko je svako od njih priča za sebe.

 

Mada su u osnovnoj školi već postojali kao grupa, nisu bili mnogo bliski jedni drugima. Shvatila sam da dolaze iz različitih sredina, nekoliko gradske i nekoliko seoske dece. Ovi sa sela su čak bili otresitiji, život ih je tome naučio. Ono što im je svima bilo zajedničko je strah od nove sredine, ostalih učenika škole sa kojima će deliti prostorije.

 

Moj osmeh, kao dobrodošlica, verovatno je bio presudan. Znala sam da mi predstoji veliki posao – da steknu moje poverenje, da se uklope u sredinu, da ih nešto naučim i osposobim da se u surovom svetu samostalno bore i izbore svoje mesto. Najbitnije je da postanu mali kolektiv, da se uzajamno druže, pomažu – to sam postavila kao prvi cilj. Odmah sam videla da su neki od nijh skoro nepismeni, jedva su savladavali osnovne zakone pismenosti, sastavljanja rečenica, čitanja, a ostali problemi, matematika, to je moglo i da me se ne tiče… Sebi sam dala zadatak da ću od njih napraviti ljude. Znala sam za svaku njihovu suzu, ljubavni problem, porodični…Postali smo tim. Najbolji matematičar u razredu, jedini koji je i tablicu množenja znao, postao je blagajnik. Imao je zadatak da skuplja sitan novac, ono što mogu da uštede, vodi evidenciju i to mi jednom nedeljno predaje. Bilo je dirljivo što su tačno znali ko može da da, ko ne, jer je jako siromašan i svi su bili saglasni da je novac zajednički. Kada je to već bila sumica, sve sam ih povela u banku da ih naučim kako se popunjava knjižica, kako se pišu priznanice. Većina je već u prvom razredu popunjavala, uspešno, sve administrativne papire, srećni što to nije bauk. Već u drugom razredu imali smo dva ljubavna para i to je bila odgovornost – podržati ih, ali i naučiti oprezu, obavezama zabavljanja. Dani su odmicali i čini mi se nisam se ni okrenula, a oni su već bili u trećem, završnom razredu. Sada je već bilo tri para u razredu, izrasli su i postali pravi mladići i devojke. Počeli su i dogovori kako ćemo obeležiti njihovu maturu. Suma koju su uštedeli bila je skoro dovoljna da napravimo skromnu proslavu. Svi smo želeli da to bude posebno veče, da njihovoj maturi prisustvuju i profesori koje oni pozovu, da imamo živu muziku. Sa blagajnikom i predsednikom odeljenja otišla sam u restoran koji se nalazi u najlepšem izletištu, dogovorili smo cenu, naravno za njih sa popustom. To nisu znali. Moj prijatelj, vrhunski muzičar, i ja ćemo im biti muzika i zabavljati ih tu noć. Naručili smo i fotografa sa kamerom, opet sa popustom.

 

Došao je i taj dan. Dogovor u sedam, ispred škole. Kao pravi maturanti, prvo u njihovoj učionici, slikanje, pa poslednje zvono i onda njih jedanaest, po parovima, sa prijateljima, i nekoliko profesora, šetnja gradom do restorana. Nosim veliki buket, sve devojke takođe po buketić… Prelepi, uzdignute glave, ponosni što su sada svršeni srednjoškolci.

 

Gledam ih dok sedaju… Očekujem trapavost… Ništa od toga. Mladići devojkama sipaju piće. Sve sam ih naučila, možda staromodno, ali tako slatko. Zagrljeni pevaju, igraju, dok im njihova razredna peva i svira. U prvoj pauzi moj Ljubiša, blagajnik, uzima mikrofon i čujem reči: “Poziva se naša razredna da dođe i dobije mali poklon!” Ne mogu da verujem. To već nije moja škola, nije dogovoreno. Prilazim okupana suzama, a on iz kutijice vadi prsten, zlatan, naravno skromniji, i stavlja mi na prst. Bože, tu je kamera, sve je zabeleženo, a ja ne mogu da prestanem da plačem! Sledi moj govor, kroz suze, i onda pesma do jedan iza ponoći.

 

Najlepši deo večeri – krećemo ka mojoj kući. U velikom dnevnom boravku svi zagrljeni pevamo, plačemo do zore. Napravila sam tortu za njih, a otac mog učenka, ni to nije dogovoreno, u ponoć je doneo ispečeno prase. I njega smo tu noć slistili jer smo ostali do sedam ujutru budni.

 

Prelepo jutro, kakva znaju biti junska, a mi već grogi, promukli… Razmazana šminka od suza, izlazimo u poslednju zajedničku šetnju do škole. Odatle će svako uobičajenim putom do kuće i nekim novim u život gde im neću biti potrebna, a znam da hoću…

 

Od te večeri prošlo je petnaest godina. Ispratila sam ih u život i znam da su se svi kako-tako snašli. Bilo je još mnogo generacija, izuzetnih, ali ova, o kojoj ispričah sagu, sigurno mi je najdraža.

 

Mirjana Djapo

 

 

 

 

Функције језика у књижевности за децу

 

 

Резиме: У овом раду расправља се о функцији језика у књижевном  делу за децу. Естетска функција језика биће показана на неколико изабраних фантастичних прича из Антологије фантастичних прича приређивача Гордане Малетић. Имагинација, игра речи, хумор и разноврсне структуре и трансформације у радњи ове врсте причa налазе свој пун смисао у језику који се по многим специфичностима разликује од језика и стила осталих врста намењених деци.

 

Кључне речи: фантастична прича, језик, функција, реално, имаги-

нарно.

 

Имај времена за размишљање – то је извор моћи. Имај времена за смех – то је музика душе. Имај вре- мена за читање – то је темељ мудрости.

Стара изрека Јевреја

 

Књижевна дела за децу, међу њима фантастичне приче, органи- зоване су тако да се кроз њих, и путем њих, људска машта и инвенција, с једне стране, и искуство стечено или створено на древним животним мудростима, могу преточити у језик. Креативно истраживање функције језика у књижевном делу представља дубљу анализу која се остварује увек другачијим читањем с циљем да се продре у унутрашњу структуру текста. Дубљи слојеви значења и кроз мета-језик откривају или ближе објашњавају симболично-метафоричну димензију текста који се истра- жује.

Писци фантастичних прича очекују од истраживача и реципи- јената богаћење приче личним доживљајем, слободним размишљањем подстакнутим одабраним текстом, прижељкују да читалац поверује о испричаном и сазнању о томе. У тој намери проналазе ликове и дога- ђаје, као и могућности како да се из књижевног света и текста преселе у

 

дечји доживљај. Имагинативне мреже које писци плету путем звукова и различитих језичких знакова приближавају и обликују физички нај- удаљеније светове, као и психички, да у свакој песничкој пори, на посе- бан начин, хармонијом речи и емоција, осветле знање и искуство човека у простору и времену. То испричано време у фантастичној причи ствара слику о променљивом животу душе која је спремна да изнедри увек нове облике и нови квалитет у тумачењу и разумевању.

У приступу фантастичној причи, наставник, а онда и ученици, полазе од различитих нивоа читања. То зависи од узраста и циљева које желимо постићи, као и исхода читања, не само ради тумачења. Ове чи- њенице истичемо из разлога што у фантастичним причама о којима ће надаље бити речи, на први поглед нема додира са реалношћу, али креа- тивним и игровним приступом може се између редова оснажити клица реалности. Уколико се реципијент индивидуално везује и односи према датом тексту, утолико расте и семантичка улога знакова којима се име- нују универзални симболи. Писци остварују своју замисао пратећи ли- кове, њихове судбине, везама са стварним и имагинарним простором и временом, језичким динамизмом, поентама. Понајвише отвореношћу приче која еластичним језиком, рељефношћу ликова, маштом, хумором, игром сна и јаве даје одговоре на старо питање: шта је истина. Послу- жимо ли се мислима надреалисте Душана Матића које гласе: „Све речи које један човек испише, не само својом вештином и својим духом, већ свом тежином своје интелигенције, свим својим ћутањем, свим својим толико пролазним животом, ту су, да други човек, лутајући за сенкама, потражи пламен који зрачи иза свега. Човек и кад се игра, игра се ва- тром“, схватићемо колико енергије духа и ватре има у фантастичним причама које узимамо као пример. Задржаћемо се на неколико прича из Антологије фантастичних прича Гордане Малетић Немогуће приче.

Прича о сну и јави Миленка Матицког настоји да продуби сазна- ња о техници стварања текста и језику који својом једноставношћу и непосредношћу призива саговорника-реципијента на дијалог. Мешавина сна и јаве и размишљање јунака-наратора, усмерава читаоце на помисао, или сазнање о идентитету, о потреби да и у сну, као и на јави открије се- бе. Материјалност тела наратора потиснута је психолошком компо- нентом. Материјално је видљиво, али недовољно јасно и блиско, те зато потрага за другим ја, за невидљивом енергијом која се јавља и губи путем негације, добија фантастичну димензију. Тело је видљиво, душа лута, мисао лети и преображава се настављајући свој пут на имагина- тивним сферама.

Динамиком приче коју успоставља бираним глаголима, писац обузима читаоца, игром која личи на дечју, открива свакодневицу: све је

 

на први поглед препознатљиво, а опет загонетно. Тајанствена је музика коју јунак, лебдећи између сна и јаве чује, шетња игралиштем, сусрети са безбрижном децом која га не примећују.

Снагом маште и питањима којима нема краја, у сновима у боји који представљају психичко стање сневача-јунака приче, разгрће се де- чја душа жељна игре. Богати се његов свет уживања у бесконачној игри бројања и комбиновања слика, откривања поретка у природи, успоста- вљања везе и равнотеже у датом микросвету – сну који чини подлогу и основу за машту. Питања и констатиција је много, нижу се до момента када јунак-наратор схвата да га нека светлост, за коју касније сазнаје да је сунчева, обасјава и упућује: „Гледао сам право у сунце и оно ми није засењивало поглед. Видео сам га као крупну, жуту и ужарену лопту из које теку потоци сребрних пахуља и разливају се на све стране. Одје- дном сам схватио како умем лепо да размишљам и како могу да бар идем куд год ми је воља“ (Матицки, 222).

Игра доживљаја створених маштом и бесконачно измишљање препуштено вољи, открива се као слика надреалног која се развија она- ко како се унутрашњи портрет јунака богати сазнањима и открићима истине у бескрају. Питања постављена на почетку о суштини душе, о свету који је увек и свуда спреман да активностима и мислима потисне безвредно, на крају приче заокружује се одговором логиком имагина- рног. Испуњен унутрашњом светлошћу добијеном сазнањем да потиче од нацртаног зрака сунца, јунак схвата да доживљај између два буђења боји емоције и богати душу.

Сликовит и поетичан језик, наизглед искидане слике из дечје до- живљајне стварности, симболика која се преплиће са благом дозом иро- није – све то подстиче и развија дечју машту и богати лексику. Ни у једном моменту писац не одступа од замисли да баш језиком, питањима и дечјим одговорима оствари естетски ефекат, као што је и наратор не- прекидно у дилеми да ли је на правом путу открића оних истина које радознало дете схвата својом бујном маштом. Фантазија и њено откри- вање – откривање је душе и жеље која краси људски дух. Преиначавање стварности у фантазију и говорног језика у звук и мелодију, доказује безграничну слободу стварања ради доживљаја при читању. Овој твр- дњи помогла је унутрашња дијалогичност речи и израза којима се писац служи у свом настојању да семантичким, синтаксичким и композицио- ним елементима дочара читаоцима поруке у зависности од њиховог чи- тања и разумевања.

У другој причи аутора Весне Ћоровић-Бутрић Ноћни перач улица открива се фантастичан сан дечака који замишља посао ноћног перача улица. Оквир приче је сасвим реалан. Довољно је да се подигну ролетне

 

са прозора, па да се искидани догађаји и доживљаји из снова укомпо- нују у причу чијом се садржином дечак одушевљава. Прича потекла из стварности створена је путем поетских и визуелних слика. Језиком који

„ствара“ дечак-јунак ове приче, подстиче се фантазија настала у прија- тној кућној, градској атмосфери. Вештим комбиновањем игре, персони- фицираним сликама, кратким реченицама којима се постиже динами- чност приче, подстиче се дух и богати мисао детета. Могућности откри- вања бројних симбола у стварању фантастичних слика које могу бити чисто истините захваљујући „ноћној смотри речи“ – како каже писац, указују на то да проучаваоци и реципијенти својим индивидуалним улажењем у значења, схватају поруку.

Игра сенки, светла и таме као извора свих енергија, ноћна тиши- на и прича коју зачињу уличне светиљке, знаци су, и појаве које подсти- чу машту, граде нове приче и отварају невидљиве светове. Прозор са којег се простире светлост знак је отворености срца овог свевидећег ма- лог ноћног перача улица. Његово причање о виђеном и доживљеном тече логичким редом. Све је на свом месту, сем неопрезних речи које теку. Мисао писца је сасвим јасна: жели да у фантастичну причу која је изашла из сна у „стварност“, за трен уклопи актуелну стварност без при- дике. Довољно је сазнање јунака да у свему, и при свему треба бити опрезан. Речи, као и капи воде, кроз више хиперболичних и ономатопеј- ских слика пењу се до неба и враћају на земљу. Гласови ноћи, глас ју- нака као светлости ни у сну не напуштају причу о јунаку. Тиме је упа- љена светиљка – жеља, која ће се богатити доживљајем приче: „За див- но чудо, у оном прозору још увек гори светло. Да ли да га угасим?“ (Бутрић, 153).

Искре фантазије искрсавају из приче Драгана Лукића Патуљак у џепу. Преплитањем бајке, фантастичне приче и песме, писац остварује јединство текста с намером да открије најневероватније могућности ко- јима ће се остварити доживљај радости. Патуљак као митско биће и јунак бајки и прича омогућава развој многолике фантазије. Током бајке писац ствара специфичну атмосферу: „Једном се десет шумских патуља- ка преселило у његове џепове“ (Лукић, 119). Од тог момента радња се развија до фантастичних размера. Безимени јунак, можда је то био и пи- сац, ступа у авантуру са патуљцима. Редослед збивања радње и додава- ња нових игара подстиче и машту реципијената. Имагинарни дијалог дечака са патуљцима који су се настанили у углу његовог џепа, потпуно га је одвојило од стварног света. Он је са њима у свету који је само његова мисао створила: причао им је о лепотама и необичностима град- ског и сеоског живота и авантурама које се могу десити.

 

Путем различитих асоцијација, изврсне мелодије и спонтаности у току приповедања, писац дочарава лепоте детињства и оживљава сећа- ња која га носе кроз живот. Тиха туга која је овој причи наметнула вео тајне остаје писцу као богатство више створено маштом прошарано ау- тобиографском жицом.

Док се Драган Лукић и други писци у својим фантастичним при- чама ретроактивно враћају прошлости, неки од њих, врло често, у фан- тастични оквир уграђују легенде и предања, а све то једном припове- дачком димензијом која доприноси богаћењу свести и развоју људскога духа. Може се поменути прича Стевана Раичковића под називом Бајка о аласу, која по многим елементима одудара од фантастичне приче као врсте. Приповедачки тон у причи ни у једном моменту не наговештава преокрет којим ће догађаји из реалности склизнути у фантазију. Угра- ђена прича у виду кратке легенде о нестанку аласа у дубине Дунава, подстиче људе на машту. Дотада плава вода Дунава, постала је мутна од борбе коју је алас водио са најстаријим сомом. Прича достиже врхунац фантазије у епизоди којом је дочарана подводна пећина са каменом па- латом коју је алас запосео променивши занимање и штитећи рибе од улова. Хуманистичка димензија која се назире из наведених делова, кроз причу о аласовој судбини, открива писца, који се само за трен об- рео иреалном свету и врло брзо, посебним језичким средствима: крат- ком реченицом, изненадним преокретима радње, преплитањем сна и јаве, изрекама које подстичу машту и живе уз помоћ маште.

Ново време преплављено је делима научне фантастике. У прош- лости, али и данас, живе приче о могућем и немогућем, замишљеном и недосегнутом. У причи Соколова планета писац Љубица Сикимић отва- ра питање назива и постојања планете као симбола пространстава и та- јанствености. У тој намери кроз причу гради слику планете која негде и постоји и припада ономе ко у њој открије клице могућег живота и су- штину бивствовања. Почетак приповедања тече из космоса, чиме се ствара утисак као да тај васионски свет тежи да успостави хармонију са нама познатим, условно речено, земаљским. Поређењима, са најлепшим доживљајима везаним за светлости које побуђују радост, писац ствара амбијент за доживљај фантастичног. Снажне персонифициране слике доприносе јачању утиска о лепотама које се могу видети и доградити у машти као индивидуалном виђењу космичког универзума.

Мотив усамљеника, који се често користи у бајкама, присутан је и у овој причи која кроз више сегмената задире у иреално. То се назире из следећих реченица: „Само један њен становник није спавао, већ је стајао на стени испред свог гнезда загледан у небеске висине, као да ужива у лепоти његовог плаветнила. Беше то велики и снажни сиви со-

 

ко, тамних очију и оштрог вида, најбржи ловац на ситну дивљач од свих птица грабљивица. Стајао је он на истој стени са које је дању осматрао под собом читаву долину и све што се у њој кретало. Сада се у долини није ништа дешавало, те зато његову пажњу привуче велики ватрени блесак на небу“ (Сикимић, 86).

Соко, симбол висина и даљновидости размишља, и у моменту ка- да његова жеља добија пуни смисао који се остварује погледом на пла- нету Земљу и враћа сјају  звезда, узлеће. Његов физички узлет поклапа се са психичким. Велика звезда коју он жели да досегне има широко значење у причи: сигурност јер му помаже пролазак и улазак у живот који само фантазија може да створи, просветљење духа, а самим тим, и прочишћење. Његова стваралачка мисао залази у имагинативну сферу из које он може да посматра живот другачијим очима. То самопоуздање даје му снагу фантастичних размера да одлети у висине. Помисао да живи у свету који се разликује од свакодневног, избрисала је простор и време захваљујући осећању које није уобичајено: невидљивој сили којој се предавао у потпуности. Сила коју није мога објаснити, нити дефини- сати меша се и са сном.

Предавањем сну који је својим чарима одвојио јунака од земље и препустио небу, писац успева да приближи читаоцима поетски језик, описима и симболима и психологизирањем главног јунака. Танком ве- зом која спаја појаве у космосу, писац успева да фантастичну нит чврсто провуче и држи до краја, све до дечје перцепције и рецепције фан- тастичног доживљаја. Тоном бајке и легенде, између осталих елемената, ова фантастична прича указује на значај развоја и кружења, на митоло- гичност четири праелемента који чине извор свих енергија: вода, ваз- дух, ватра, земља.

 

 

Закључак

 

Фантастична прича изабраним знаковним и значењским систе- мом доприноси посебном доживљају стварајући могућност доградње путем индивидуалне доживљајне свести читаоца и проучаваоца. Надре- ални и чудесни елементи уграђени су у сиже приче. Мисао књижевнице Жорж Сандове да свака личност „носи дубоко у себи и изражава на вла- стити начин свет и односе у њему“, и мисао Цветана Тодорова „да фан- тастика једино може постојати у књижевном делу као његова тематско- структурна конкретност што се открива читаоцу“ показују да се путем фантазије могу превазићи природни закони. Путем фантазије спајају се супротности, трансформишу се и другачије обликују животне слике и

 

искуства. Читањем фантастичних прича и анализом којом смо настојали да уочимо њене елементе, очекујемо стваралаштво младих читалаца у доживљају, повезивању и прожимању реалног са имагинарним, и обрнуто.

 

 

Литература

 

1. Ингарден, Р. (1975). Доживљај, уметничко дело и вредност, Београд: Нолит.
2. Лешић, З. (1982). Језик и књижевно дјело, Сарајево: Свијетлост.
3. Лорд, А. (1984). Певач прича I и II део, Београд: Идеа, Графос.
4. Малетић, Г. (2009). Немогуће приче, Антологија фантастичне приче,

Београд: Боокланд.

5. Милосављевић, П. (1993). Теорија белетристике, Ниш: Просвета.
6. Речник књижевних термина, Београд: Нолит.
7. Тодоров, Ц. (1987). Увод у фантастичну књижевност, Београд: Рад.

 

 

Проф. др Стана Смиљковић,

Педагошки факултет у Врању