Категорија: Зборник 8

Ирена Павлова Де Одорико

 

ЗА ЕМИГРАЦИИТЕ НА ДВОДОМНИТЕ ПИСАТЕЛИ

 

Емигрирањето не е ексклузивитет.

Емигрираме на многу начини, во различни контексти и од различни мотиви.

Излегувањето од матката е најмистериозната емиграција.Малото суштество се катапултира од една спокојна и знаена средина, во светот што е  една огромна непознаница. Додека сите му се радуваат на новиот дојденец, тој своето светско деби, го придружува со вресок.

Можеме да повлелеме паралела помеѓу споменатиот чин, излегувањето од матката на новиот гостин на векот со излегувањето од Мајчицата, Земјата, на творецот кој најубаво глаголи на сопствениот јазик.

Травматично е тоа искуство како што е и претходното.Со таа разлика, што дојденецот во една друга земја,  јазик и култура, во себе го носи и својот дом, своето огниште. Куферите му се полни со изобилство од спомени на еден минат труд, кој има материјална тежина и духовна згуснатост.Но, тој минат труд, во сите фази на престојот во чуждина, одново и одново се актуелизира во неговиот ментал, во неговата амигдала и во галеријата од емотивни и духовни состојби во миговите кога упорно, одново и одново, се сместува во својот јазик кој е всушност, негова татковина.

Во таа смисла, тој како никогаш да не заминал од својата земја, освен што можеби им се предал на катадневните навики на колективниот живот онаму каде што се засидрил, откако се откорнал.

Така, писателот, книжевно и духовно не ги менува простор, времето, геостратегијата на сензибилитетот.

Тој се разликува од другите емигранти според тоа што тие се принудени да се амалгамираат во новата земја и поинаквата култура на живеење, затоа што  лебот е императив Материјалната егзистенцијата е приоритет на современиот печалбар, како што била во друга форма но со ист мотив и на печалбарите што емигрирале во древни времиња.

Кај писателот, ситуацијата се одликува со вкрстени мотиви.

Може да се емигрира од сијасет професионални или приватни причини.

Но, истовремено, мора да се одржи и материјалната егзистенција и есенцијата на духот, што болно се откорнал од друга почва. Оттаму, дводомниот писател, никогаш доволно не може или нешто во него не сака да се адаптира во целост при живеењето во туѓина. Кога би и’ го предал своето бивство на друга култура, би се почувствувал како да ги изневерува коренот, генот, родот. Може да се минимизира, но срцевината ќе ја задржи морфологијата на колективниот национален, културен идентитет.Нешта, на кои им припаѓа од самото раѓање.

Секако, дводомноста може да значи привилегија, микс од две култури, една вродена, другата стекната. Експонент и промотор на разгранувањето на меѓите, проширувањето на границите на размислувањето и на бивствувањето.

Писателот всушност, мора да впива различија, за да го потврди сопственото уникатно огниште и воедно, зада го освести. Седелците поставуваат правила за емигрантите, но писателот што емигрира не е класичен преживувач на животот.Го бара својот леб во тивката писателско- емигрантска анархија на животот во далечина. Се држи до својата азбука, караден одново ги пребројува буквите, го глснцс јазикот, се преслупува во ноќта да не изумил некој значаен збор. Така, никогаш не може комплетно да се оствари среде ,,другоста”.  Не зашто ја дискриминира, туку затоа што доколку престане да постои во Матката ( сопствениот јазик), уште повеќе ќе бледнее и во привремената нова куќа во која живее заради сплетот на околностите

Писателот треба да им говори за и на својот јазик и на седелците на земјата во која дошол, промовирајќи ја културната грамадна заиставнина на предците.Како што, од друга страна, не треба да се чувствува грешно да се нурне во океанот од културолошки различија во земјата во која битисува, што може да го надградат.

Интимно, дводомниот писател, располага со неброени нијанси на носталгијата, кои понекогаш бесетно влегуваат во порите на неговиот верс, на неговото раскажување

Можеби во иднина би можел да се воведе некаков субжанр под наслов: ,,Носталгична книжевност од емигрантска провениенција”.

Најнакрај, во писателот, со текот на неговото живеење е вткаен еден круцијален страв: стравот од Големото заборавање Дека може да го заборави земјата, колегите, пријателите, блиските …

Затоа, треба често да се мисли на оние што се нашето духовно семејство, зашто колку писателот да гради мостови меѓу нациите, најголемата радост му е да биде дел од историската крв.

Не го заборавајте оној што заминал, а што глаголи како Вас, во ноќта, моќно, страстно, возвишено Оној што гради кули и споменици на својот род од етер,кои ќе бидат некаде запишани

И, дијаспората, личи на срцевата дијастола

Затоа,секој дводомник, има под креветот лакримариј, за да ги измие со своите солзи далечините

Сево ова што го напишав, интензивно го живеам.

 

М-р Ирена Павлова Де Одорико

Eldin Eminović

KNJIGE NE MOGU BITI POGREŠNE

 

Zapažanja navedena u tekstu nisu plod dugogodišnje analize i napornog istraživanja. Ona se temelje na mojim iskustvima koja ne moraju po svaku cijenu biti tačna – zbog nesavršenosti moga intelekta, na koji želim odmah ukazati. Malo zbog poznih godina, malo zbog lošeg vladanja stranim jezicima, predodređeni sudbinom da čuvaju pisanu riječ od zaborava i nakaradnosti, ljudi su ostali na periferiji zbivanja u zajednici koja se nalazi u stalnom pokretu. I traži od pojedinaca isto. Ali se mogu pohvaliti da su dio generacije koja još uvijek čita i koja je došla do sličnih spoznaja utemeljenih na opšteprisutnim iskustvima i normama. Ili jednostavno žive negdje drugde. Daleko od dimnjaka fabrika i temelja neoliberalnog kapitalizma. Tako dolazimo do tragične činjenice: ljudi koji mogu nešto da preduzmu hronično šute. Svoja nesvakidašnja iskustva, rat, promjenu zemlje u kojoj žive, nasilnu smrt prijatelja i poznanika – iskorišćavaju kako bi ovladali poslovnim vještinama koje će im osigurati materijalnu dobit i blagostanje. Bez potrebe za bilo kojim vidom umjetnosti, crpe motive, odnosno dokaze, o ispravnosti svojih odluka, iz tragičnih sudbina pojedinaca oko sebe, poredeći se obično s nesretnijima. I zavideći bogatijima. Nekolicina upornih piše knjige na novonastalom jeziku satkanom u sudaru praktičnih različitosti, jeziku koji je lak za prevođenje na sve svjetske jezike. I ko takav lako može biti proglašen nakaradnim i bahatim, jer ne njeguje tradicionalne vrijednosti maternjeg. Pisci iz dijaspore većinom nisu imali dodir sa živim jezikom u različitim životnim dobima. Njihove knjige osuđene su na kratkoročnost i prolaznost zbog navedene dinamike smjenjivanja događaja. Često ne ostaju aktuelne ni u periodu potrebnom za njihovo izdavanje. Ne pripadaju ni jednima, ni drugima. U takvim uslovima za uspjeh su neophodni određeni senzibilitet i teme koje ratna pustoš, smrt djece i korumpirani političari danas ne mogu i neće pružiti. I vjerojatno nijedna takva knjiga neće stasati u svjetski klasik, sa obzirom na kretanja u konzumentskom društvu, ali su neophodne ko i sve druge knjige. Ko i svi drugi pečati vremena. Knjige ne mogu da budu pogrešne. To mogu biti samo vremena u kojima su pisane.

Samira Begman Karabeg

 

DUH JEZIKA I STVARANJE U DIJASPORI

 

Književno stvaralaštvo u dijaspori možemo promatrati s dva aspekta, i to: stvaralaštvo onih koji svoje misaone forme uobličavaju na isključivo maternjem jeziku, i onih, koji su uspjeli usvojiti jezik sredine u kojoj žive i svoj unutarnji svijet pretaču na oba jezika. Da bi pojasnila ovu tvrdnju, napravit ću jedan exkurs i predočiti kratki prikaz o duhu jezika.

 

Riječ neposredno djeluje na to kako razmišljamo, šta poimamo i prema čemu se orijentiramo. Mnogi znanstvenici, prije svega lingvisti, psihoanaitičari i neuroanalitičari su svojim istraživanjem došli do rezultata koji govori da maternji jezik određuje i način razmišljanja sa čime je u direktnoj ovisnosti i sam naš život. Dakle, ovisno o jeziku kojim ljudi govore, razlikuje se i njihovo poimanje svijeta i odnos prema životu.

 

Zanimljivo iskustvo, koje pregnantno potvrđuje ovu teoriju stekao je lingvistički znanstvenik Stephen Levinson svojim boravkom među jednim Aborgini plemenom u Australiji koje govori Guugu Yimidhirr jezikom. Na ovom jeziku ne postoje relativne odredice kao npr.: naprijed, pozadi, lijevo, desno. Umjesto toga, on posjeduje apsolutne prostorne odredice koje se određuju prema stranama svijeta; istok, zapad, sjever, jug. Na Guugu Yimidhirr se ne kaže, npr., desno od tebe je zmija, već, istočno od tebe je zmija, i sl. Livinsonu je postalo jasno, da, ljudi koji govore Guugu Yimidhirr posjeduju izuzetnu sposobnost orijentacije u prostoru, te sposobnost da pamte sve geografske informacije. Kada je Levinston sa nekoliko probanada iz ovog plemena putovao kroz njima nepoznate predjele, ustvrdio je da su ovi u svako doba i u svakoj situaciji, i noću i u zatvorenom prostoru, bili u stanju da utvrde tačne podatke o stranama svijeta i položaju mjesta na kojem se nalaze. Kao da u njihovoj glavi djeluje jedan vid kompasa koji im emitira kartografske slike i nacrte. Ovu izuzetnu sposobnost Levinston je doveo u direktnu vezu sa osobenostima njihova jezika.

 

Mnogobrojni eksperimenti sa probandima različitih kultura, odnosno, različitih jezika, potvrdili su da ljudi posve isti događaj različito opisuju i različito vrjednuju, ovisno o jeziku kojim govore. Što dokazuje da maternji jezik direktno utječe na pogled svijeta. Dalje, istraživanja su također potvrdila da ljudi, koji su savladali jedan strani jezik ili bilingualno odrasli, izgradili jedan novi način razmišljanja i novi pogled na svijet. I sa ovog aspekta trebamo promatrati i analizirati književno stvaralaštvo u dijespori. Stoga, književnikovo stvaralaštvo, koji u dijaspori stvara na isključivo maternjem jeziku, doseže onaj horizont, (razmišljanje i poimanje svijeta) kojeg mu duh maternjeg jezika otvara. Dočim, književnik u dijaspori koji stvara na oba jezika proširuje horizont, njegov način razmišljanja i poimanje svijeta je jedna sublimacija duha dvaju jezika kroz koju on otvara treći prostor za stvaranje izražajnih formi. Ovom zaključku je predhodilo moje lično iskustvo.

Rođena sam i odrasla u bivšoj Jugoslaviji, dok blizu dvije trećine života živim i stvaram u Švicarskoj. Svoju predodžbu svijeta i misaone forme izražavam kroz književna djela na oba jezika. Za vrijeme jednog književnog nastupa u Švicarskoj, jedan od slušalaca me upitao kada pišem na jednom a kada na drugom jeziku, odnosno, da li postoji tenzija za određeni jezik proizašla iz samog sadržaja djela? Nisam imala odgovor na ovo pitanje, ali, kada sam kasnije pažljivo analizirala svoja djela primijetila sam da postoji uočljiva ovisnost o sadržaju, odnosno, o predodžbi svijeta i jeziku. Sadržaji sa predodžbama svijeta iz emotivnog, osjećajnog, služili su se BHS, odnosno slavenskim jezikom, dok su sadržaji sa predodžbama svijeta iz misaonog, duhovnog išli ka njemačkom, odnosno germanskom jeziku. Ova sadržajno-jezična vezanost se ne svodi samo na mentalno-psihički sklop mene kao individue s obzirom da sam prvu fazu života, u kojoj je osjećajnost pokretačka snaga stvaranja predodžbi svijeta, proživjela u Jugoslaviji modelirajući te predodžbe bosanskim jezikom. Zrelu životnu dob sam, u kojoj u poimanju svijeta prevladava misaono, duhovno, provela u Švicarskoj i služila se njemačkim jezikom. Već se ta sadržajno jezična vezanost zasniva uglavnom na samom jeziku. Njemački jezik jeste jezik filozofije i duhovnosti dok su slavenski jezici više jezici osjećajnosti i emotivnosti. Mentalitet ljudi i jezik ljudi se međusobno uvjetuju i nadgrađuju. Ova zakonitost se nedvosmisleno potvrđuje jezikom muzike – gotovo svi slavenski kompozitori klasične muzike su komponovali u molu – tonalitet osjećajnosti, dok svi germanski kompozitori u duru – tonalitet kojim muzika ispoljava duhovnost.

Bio je to jedan sasvim prirodni poticaj da sam se, za različite predodžbe svijeta služila njima shodno različitim jezicima.

 

U uvodu svoje recenzije na moju dvojezičnu zbirku pjesama „Auf der Spur des Einhors – Tragom Jednoroga“, prof. dr. Vladimir Premec kaže: „Sjajna dvojezična zbirka odabranih pjesama alegorijskog pjevanja Samire Begman Karabeg, nije prijevod poezije sa njemačkog na bosanski, a nije niti prijevod sa bosanskog na njemački, nego je istinsko pjevanje na njemačkom i bosanskom jeziku. Kada netko ima sreću da se mlad uključi u drugo jezično područje, a uz to studira i konstantno čita, prevodi i piše, logično je da širi svoj vidokrug obrazovanjem i da se uspinje prema vertikalama duha jezika na temeljima koji su rano postavljeni.“

 

Jedna moja pjesma je uvrštena u školski program gimnazije u Njemačkoj. Pjesmu sam prvenstveno napisala na bosanskom jeziku i njen sadržaj je jedan komprimirani naboj emocija. A zatim sam pjesmu, kako je to prof. Premec iščitavanjem moje poezije na oba jezika uočio, prepjevala u njemači jezik služeći se metaforama i stilskim figurama duha njemačkog jezika. Pjesma je prvo bila uvrštena u Antologiju migrantske poezije, koju je izdao „Free Pen Verlag“ u Njemačkoj. Jedna grupa gimnazijalaca je iz ove Antologije odabrala 5 pjesama koje su se uvrstile u školski program unutar kolokvija „migrantska poezija“. Dugo sam razmišljala zašto je i moja pjesma ušla u ovaj izbor, jer, po mojem prosuđivanju, Antologija je sadržavala mnogo boljih pjesama od moje koja je odabrana. Kada sam čitala recenzije učenika, shvatila sam zašto. Tematika pjesme je savlađivanja prošlosti i nošenje tereta nasljeđa predaka. A upravo je to svjesno, subtilno ili nesvjesno i tema njemačkog naroda kroz generacije. Sadržaj pjesme, nanovo prepjevan u duhu njemačkog jezika, aktivirao je te, možda podsvjesne emocije čitalaca i oni su ocijenili da je pjesma vrijedna da se uvrsti u školski program.

 

Velik broj književnih stvaralaca su u devedesetim godinama migrirali u druga jezična područja – posljedica ratnih stradanja i progonstva. Izuzmemo li među njima nekolicinu već afirmisanih književnika, ova grupacija po prvi put počinje da piše. Njihova tematika su uglavnom ratne traume, čime ovaj vid stvaralaštva postaje terapeutski vid prerađivanja i prevazilaženja traumate. Pisana djela ove grupacije predočena su u vidu izvještaja o ratnim zbivanjima u njihovu okruženju, što je jedna vrijedna historijska dokumentacija o tom periodu. Ali isto tako, ova tematika je obrađivana kroz razne vrste književnog stvaralaštva; poeziju, pripovjetke, biografije i romane. Ovdje, kod proznih djela možemo uočiti jedan narativni stil iz JA perspektive i auktorijalne perspektive.

Pripovjedač iz JA perspektive opisuje stvarne ili fiktivne događaje sa njegovog ličnog stanovišta. Čitalac dobiva na uvid samo ono što on zna, doživljava ili predpostavlja. Također, on događaje komentira i vrjednuje iz svoje vizure. Pripovjedač iz JA perspektive najčešće opisuje događaje iz prošlosti, ali sa njegovog današnjeg, zrelijeg shvatanja o samim događajima.

Pripovjedač iz auktorijalne perspektive je sveznajući u priči. On opisuje događaje i okolnosti koje figure priče još i ne znaju, te i njihove misli i osjećaje. Prednost auktorijalne perspektive je kod obuhvatnih romana sa mnoštvom figura, događaja i vremenskih perioda.

Ovo je najvećim dijelom stil pisanja koji se može uočiti kod autora u dijaspori.

 

Polazeći od činjenice da se književnost danas sve više koncentrira na očuvanje svijesti unutar jedne kulture, književnom stvaralaštvu u dijaspori možemo prilaziti sa aspekta proširenja svijesti i kulturnog horizonta. A time i interkulturalnosti.

Bajram Redžepagić

 

DA NE PIŠEM, JA BIH SE OSUŠIO KAO BILJKA BEZ VODE…

 

 

Da se nisam predao stvaralčkom činu pisanja književnosti, vjerovatno bih bio nesretan, ostao uskraćen slasti literarnog zanosa, slasti prave ljubavi prema svjetlosti umjetnosti.

Uloga pisca je da utiče svojim djelom, u odgoju djece, omladine i uopće ljudi bez obzira koje vjere, nacije i generacijske pripadnosti bili.

Umjetnost oplemenjuje dušu, ona je hrani, uzdiže i pomaže posrnulom i onom koji od materijalnog interesa, zaboravi da je sve u ovozemaljskom životu i sve na svijetu ograničeno, te da na Onaj svijet nosimo sa sobom samo dobra djela, a književna djela su vrsta Svjetlosti božanske umjetnosti….

Da ne pišem, ja bih se osušio kao biljka bez vode…

Ovako, sretan sam što me nepresušna božanska vrela poetskog nadahnuća napajaju, i što mi poezija grije moje srce i hrani moju dušu.

 

Bajram Redžepagić (Australija)

Dragan Mitić

 

“KAKO SE ONO KAŽE NA NAŠEM JEZIKU?”

 

Priznajem, kada me je prof. dr. Hristo Petreski, predsednik Društva pisaca Makedonije, moj prijatelj, zamolio da napišem uvodni osvrt o uslovima književnog svaralaštva stranaca pre svega »neslovenaca« u Republici Sloveniji, nisam bio svestan kako duboko ću morati i sam da se preispitam o važnom pitanju koje se tiče svih pisaca koji ostvaruju u regionu na prostorima bivše Jugoslavije, a koje su različiti vetrovi oduvali od njihovih domova i ostavili »negde tamo« kao nove »strance«.

Obuhvatiti sve imlikacije literarnog stvaranja u »inostranstvu« u pozadini lične svesti, a pre svega zbog osnovnog problema da promena prostora, stalnog mesta boravka nosi sa sobom neodloživ teret i to veliki teret i zahteva priličan napor, odnosno ogroman napor, izrazito veliku količinu strpljenja koji vas sve vreme prati i pritiska – priznajte je skoro nemoguće. Možda bi morao da detaljno proučim sve moguće zakone koji su u novim državicama nastali posle raspada zajedničke države, a koji se odnose na tu problematiku. Verovatno bi pri tom nešto propustio i neko bi pronašao neku začkoljicu u toj zamršenoj interdisciplinarnoj problematici.

Međutim odlučio sam se da je preletim na svoj način i kroz svoj lični primer. A »stranac« sam postao na prevaru, jer sam se na preporuku profesora sa fakulteta, koji su mi, naravno, hteli sve najbolje, odlučio da odem iz svog rodnog Niša u Sloveniju na poznati institut »Jožef Stefan«. Iako sam bio odličan student, čak sa dve povelje Univerziteta za najbolji uspeh. Mogao sam skoro da biram na kojoj katedri na Fizici bi nastavio naučnu karieru, u Nišu sam imao rešena sva životna pitanja, od kuće u sred grada što bi me oslobodilo susreta sa velikim kreditima, do života u sredini u kojoj se upotrebljava moj maternji jezik. Šok kog sam doživeo promenom sredine možda nije ništa veći od šokova kojeg so doživljvalai svi ostali koji su je takođe promenili ali o mom znam sve detalje. Odjednom, iako sam odmah dobio mesto višeg asistenta, na osnovu pobede na Jugoslovenskom konkursu za dva mlada istraživača za veliki projekat Nukleranog instituta u Vinči, iako sam na »izuzetan način, izjavom jednog akademika, dobio eksluzivnu priliku… » je to za mene lično značilo, da sam već od prvog dana boravka u novoj sredini, za koju nisam mislio da je tako tuđa, osetio svu oštrinu drugačnosti. Zbog nerešenog problema gde ću stanovati sam bio prisiljen da probam na »šverc« sobe i hodnike nekoliko studentskih domova, spavanje na podu u sobi na institutu, što nije promaklo strogoj kontroli nekog majora za bezbednost i moglo bi prebrzo i neslavno da završi moju naučnu karijeru. Srećom sam u to vreme znao »sve da izračunam» pa me intervencija direktora instituta spasila. Već prvog dana su mi rekli da sam »Bosanac«, što u lokalnoj terminologiji pogrdno generalno označava sve pripadnike iz bivše države koji žive »južno od Kupe«. Sledila su im druga pogrdna imena »čefur« i »južnjak«, koja je generalizovala pogled i ostalih, po pravilu severnijih država, a koji su ovde oberučki prihvatili. Iako su dolazila, uglavnom od pripadnika manje obrazovanih slojeva, su se dobro primila u celom društvu, postala su ne samo deo »slenga« već se udomaćila u svakodnevnom, a nažalost i u njihovom književnom jeziku. U međuvremenu se dogodilo otcepljenje Slovenije od Jugoslavije, istorija će potvrditi, da li je taj čin bio preterano sebičan ili ne, ali ja sam odjednom postao pravi stranac, a u stvari samo sam promenio mesto boravka u svojoj zemlji.

Iako su maternji jezici naroda u Jugoslaviji bili ravnorpavni, obećanja u tranziciji su brzo zaboravljena i od nastanka novih državica se uglavnom ta problematika jako loše rešavala. U Sloveniji, koju po inerciji i sećanju još iz onih vremena kada se nam ona činila najbliža zapadu- znači najbliža novostima i napretku, pa nikako. Iz čisto političkih razloga se zanemaruje činjenica da tu živi više od deset procenata stanovništva koje je »neslovenačko«, čiji je osnovni komunikacijski kanal još uvek osnovni jezik kog upotrebljava za osnovnu ili neophodnu komunikaciju bez prevođenja – takoimenovani »srpskohrvatski, tj srpski ili hrvatski jezik sa svim novim varijantama – bosanski, crnogorski«. Iako i na tim prostorima sadašnje Slovenije već vekovima, a i dandanas, još žive ljudi koji su tim jezikom govorirli, na prostoru Bele Krajine još uvek prisutna naselja, sa kamenim spomenicima u ćirilici još iz šestnaestog veka… Ali zbog neosnovanog straha da bi uključivanje i tog jezika u spisak priznatih »inostranih« jezika moglo državi da pravi štetu, se sve vreme događa nepopravljiva nepravda svima kojima je to maternji jezik. I meni lično, a i svakom drugom, takođe je najvažnije njegovo prvo slovo koje ga je naučio da piše njegov prvi učitelj – obično njegova mama. Nezaboravne su te prve reči, po pravilu su tako ljupke, tople, kojima se prenosi bezuslovna ljubav. I taj prijatan prvi susret sa maternjim jezikom i njegovim pismom treba iskreno čuvati kao nešto najdragocenije. Osećaj prihvatanja i prijatne zavetrine, apsolutne domaće zaštite i sigurnosti ali i neverovatne udobnosti i svega prijatnog nas prati do kraja i uvek pruža nabolje uslove da formiramo svoje misli i naravno sebe ¹⁾. To pominjem i ovde zato jer je to neraskidivo povezano u kontekstu književnog stvaralaštva »neslovenaca« koji žive u Sloveniji, njihovom odnosu do jezika, pripadnosti, identitete.

Možemo mi da se sporazumevamo stotinama drugih jezika, što je poželjno i lepo, ali najfinije misli ćemo biti sposobni da izrazimo jedino u svom maternjem jeziku, a sve je to najlepše napisano svojim izvornim i autentičnim pismom. Zato maternji jezik i njegovo pismo ne može biti malo ili veliko nego je uvek neprocenjivo i najveće i najvažnije. Nijednu veliku i izvornu – originalnu ideju ne možemo lakše zapisati nego u svom jeziku jer najlakše ostvarujemo u jeziku koji je deo našeg unutrašnjeg ja, naše biti i suštine, a ne možemo je lepše napisati nego u pismu svog jezika. A da je čovek najkreativniji i da se najlakše i najlepše izražava baš na svom jeziku je pa opštepoznato. U njemu najlakše osvajamo nova znanja i saznanja, najlakše se učimo i većina baš tako da tekst gleda. Odakle onda ideja da nije tako važno: kako je nešto napisano¹⁾?

Iako zvuči neverovatno, ali od otcepljenja od Jugosalvije pa u zadnjih trideset i više godina se u Sloveniji na javnoj televiziji ili radiju zvanično nije objavilo ni minut programa na srpskom ili jezicima koje se međusobno razumeju. Osim brige za priznate nacionalne manjine na prostorima gde u Sloveniji bivaju a to su samo italijanska i mađarska nacionalna manjina se samo delimično pobrinulo o zaštiti romskog jezika²⁾ i ništa³⁾ više. Skoro ironično, jedino za šta se pobrinulo je isključivo zato što su bili primorani Uredbom EU⁴⁾ da se omogući onim strancima koji nisu iz članica EU tečaj od 60, 120 ili 180 sati učenja slovenačkog jezika pred upis u školu – čitaj isključivo zbog lakše asimilacije. Iako je to pitanje brige za maternji jezik svakog pojedinca ne samo etično nego često i egzistencijalno pitanje. Sam, iako strogo apolitičan i nerevolucionaran i po karakteru i po izboru načina kako kroz živo, sam na svoj način pokušao da pomognem. Eksponirao sam se, iako je to zahtevalo priličnu dozu hrabrosti, i kao jedan od četiri osnivača Vukove zadužbine u Sloveniji i jedan od osnivača Srpskog kulturnog centar »Danilo Kiš« u Ljubljnai, (zajedno sa Dušanom Jovanovićem, Svetlanom Slapšak, Markom Milosavljevićem i još nekim fakultetskim profesorima). Kao zanimljivost bi pomenu da je baš u okviru tog centra i na osnovu jednog evrposkog projekta nastao zbornik »Biće bolje – Bo že«, kog je uredila Lidija Dimkovska iz literarnih dela pisaca iz Slovenije koji pišu i na svom maternjem jeziku. Zbornik, koji je u osnovi dvojezični je doživeo još i izdanje u Srbiji i delimično je preveden i u Makediniji. Na žalost za sve to vreme je to jedan od par svetlih primera, da su autori koji žive u Sloveniji mogli da napišu i izdaju svoja dela u svom maternjem jeziku.

A o ostalom, šta da vam pričam. Kao i svi »stranci« i ovde u zavisnosti od dužine boravka se bave drugim osnovnim pitanjima: u kojoj firmi radiš, koliko zarađuješ, koji auto voziš, a lično ulaganje u bolje poznavanje svog jezika obično izostaje jer je to gubljenje dragocenog vremena za koje možeš raditi »prekovremeno« – neko dežurstvo više ili neki dodatni posao. Nekoliko prvih godina kako u svojim taako i u tekstovima drugih, napisanim na njihovom maternjem jeziku, osećaju i prepoznaju greške u pisanju. Kasnije sve manje i manje. Međutim, kako vreme teče se sve češće pitaju: “Kako se ono kaže na našem jeziku?”

Ref:

• Dragan Mitić: »Ćirilico moja« esej, XVI Međunarodnim književni sabor, zbornik »Gori lina uoči Ilina«, Kulturno prosvetno društvo »Vaso Pelagić«, str.17-19, Pelagićevo, 2022
• Zakon o romski skupnosti v Republiki Sloveniji (Uradni list RS, št. 33/07)
• https://jezikovna-politika.si/izobrazevanje/manjsine-in-priseljenci/
• Uredba o načinih in obsegu zagotavljanja programov pomoči pri vključevanju tujcev, ki niso državljani Evropske unije (Uradni list RS, št. 70/12, 58/16in 70/21)

 

Dragan Mitić, teoretični nuklearni fizičar, pisac, Koper, Slovenija.

 

Васил Тоциновски

ВО ПОТРАГА ПО УБАВАТА ПЕСНА

На македонските поети кои живеат и создаваат во странство

Во потрага по убавата песна на македонските поети кои живеат и создаваат во странство се отвори приказната за прекрасната убавина на патувањето. Новата номадска авантура како форма и содржина што постои исто толку  колку што се долговечни светот и векот ја наметна Христо Петрески, кој едноставно речено е непресушен извор на недоброј најнеобични и најчудни идеи. Во патувањето човек се препознава и пресоздава себеси. Ги доосмислува и обединува традицијата и континуитетот, самобитноста и непокорот, идентитетот и коренот, родот и породот. Со нив единствено и може да го пронајде сопственото место, со него и значењето во постојаноста на цивилизацијата. Да се вдоми во мозаикот на егзистенцијата. Да се најде и да го исполни еднаш и кратко дадениот човечки живот. Само што се појавил на светлината од денот човекот ја прифатил номадската судбина.  Затоа е запишано или кон нив е допишана вистината за вечноста. Во тоа патување човек по многу години се сретнува со стари пријатели и уште побитно е што запознава многу нов свет. Тие пак од своја страна умеат да ве расположат и охрабрат, да ве поддржат и да дадат некоја нова идеја или пак да соопштат непочувствуван идеал. Пишувајќи ми за својата согласност на соработка белградскиот пријател Ранко Бебекоски меѓу другото забележува: Искрено ти благодарам за наумот да ме претставиш во идната антологија на песни од поети Македонци кои живеат и создаваат по целиот свет. Сјајна идеја и, колку што ми е познато, досега не сум сретнал антологиско издание на песни од македонски автори од расејувањето. Последниот збор вистински ме развесели, ме направи големо среќно дете, а зборот расејување прерасна во симбол за мојата голема научноистражувачка љубов и немерлива приврзаност кон дводомните автори.

Во животот нема случајности. Тоа не може да биде ни последна премисла на вечното патување во кое точно се одредени/дефинирани целите и задачите на авантурата. Како логичка загриженост може да  се појави премисла во првиот чекор што ги отвора новите времиња и простори кои ќе ги испишат приказните на срцето и разумот, на чувствата и мислата кои чекорат заедно, но никако притоа не одат рака под рака. За колективното поетско меморирање имаме два извонредно вредни примера. Научната вистина ги признава само аргументите. Македонското литературно друштво Григор Прличев во Сиднеј, Австралија, формирано е на 31 март 1978 година. Пишаниот збор како трајна трага го посведочуваат педесет и четирите броеви на списанието Повод издадени до 1990 година, а од неговите членови биле објавени седумдесет и осум наслови на македонски и англиски јазик. Во Библиотеката која е единствена од ваков вид во дијаспората, има повеќе од шест илјади наслови и богата архива со материјали и изданија од македонската заедница во Австралија. Друштвото и Библиотеката имаат триста и дваесет редовни членови.1) Од другата страна на светот во Торонто, Канада,  на 6 март 1987 година било формирано Македонското литературно друштво Браќа Миладиновци. Две години потоа, во 1989 година излегол и првиот број на списанието Литературна мисла.2)  Во потрага по убавата песна стигнавме во петнаесет земји ширум светот. И до седумдесет и два поети кои ги исполнуваат страниците на овој тематски избор. Да се стигне до нив не беше ниту лесно, ниту едноставно. Оттука книгата ширум ги отвора вратите за нови контакти, соработка, изданија. Едноставно од причина зашто длабоко и искрено сме убедени оти изборот не е целосен зашто до одреден број творци не стигнаа или не се одгласија на нашите замолби за разбирање и соработка.

Делбите и преселбите постојат откако стварност се човекот и животот. Меѓу нив се големи води, недогледни пространства, други и различни културни и јазични традиции. Народната мудрост непогрешливо препорачува оти пофалбата треба да се каже јасно и гласно, неа треба да ја слушнат сите, а покудата да биде изречена тивко и во четири очи. Наши сме си, свои, најблиски и најмили, та затоа македонските поети кои живеат и создаваат во странство/тугина не ги именуваме со дијаспора, откорнатици, преселници, мигранти и многу други формули, зашто древноста на дводомните автори како мера со појавата на писмото и книжевноста повикува/предупредува на внимателно или поточно прецизно и логичко дефинирање. Голем дел од нив се редовни членови во еснафското Друштво на писателите на Македонија. Учесници се во сите манифестации на македонското литературно и пошироко културно постоење и дејствување. Голем дел од книжевните дела се во издание на издавачи и институции во татковината. Носители се на најзначајните општествени и книжевни награди и признанија. Со еден збор нема заборавени, отфрлени, потценети. Поетското срце како што пееше Рацин може цел свет да го собере во себе. Тоа најдобро го потврдува податокот оти како по некое непишано правило нејчесто имаме двојазични изданија; со мајчиниот македонски и со јазикот на новата/другата татковина. Човекот/субјектот и луѓето/колективот го одразуваат стремежот оти да се пишува не е задача на денот, туку тоа е цивилизациско право и обврска да се сакаш и почитуваш себеси и само така да се сака светот во кој сме рамноправен партнер за дијалог и соработка. Во правилото оти во животот не постојат случајности е вградена и логиката оти ништо и никој не суштествува сам за себе.

Балканската парадигма како почетна точка во која што се поставува прашањето како Балканот го посмарта светот и како светот го посматра Балканот, може ли да се зборува за регионален/ареален балкански идентитет, како опстануваат одделните балкански етнокултурни идентитети, кои се споделените места на балканскита меморија, прашува Катица Ќулавкова.3) Од вистината нема бегање. Историските законитости строго одредуваат оти надвор од нив не можат да се сфатат ниту пак да се разрешат балканските парадокси. Оттука со право авторката заклучува оти опстанокот на Балканот како географска реалност не е доведен во прашање, но опстанокот на Балканот како особена зона на културниот идентитет би можел да биде, особено ако се продолжи со девастацијата на неговото наследно материјално и духовно културно богатство, како и на неговите човечки и природни ресурси. Истото, по аналогија, би можело да се проектира и врз одделните балкански државни и национални ентитети. Во таа смисла, интеркултурниот дијалог за Балканот е повеќе од неопходен. Проектот е всушност нова можност за воспоставување на дијалог. Тоа ќе рече оти е стремеж да се отворат нови порти за рамноправен и достоинствен просперитет вон од политика и политиканство, дипломатија и интриганство. Творештвото не ги поднесува дневните манипулации зашто е творечки миг со сопствена долгорочна и обмислена стратегија. Слободниот човек и уште повеќе творецот да може гласно да го каже тоа што го мисли и чувствува, да слуша и да биде сослушан/разбран со подеднаква волја за другиот и другото како единка и како колектив.

Го извлекуваме заклучокот од Балкански наративи на Катица Ќулавкова не само како ука и поука, туку и како можен аргумент за целите на потрагата по убавата песна на македонските поети кои живеат и создаваат во странство. Неоспорно е дека живееме во време во кое што се актуелизира архетипот циркулус витиосис со дезинтеграцијата на постојните државни целини и идентитети и повторните интеграции, но на едно друго, хиерархиски помоќно регионално, европско, па и глобално ниво. Југословенскиот дел од Балканот има свое трагично искуство со овој архетип на демонскиот или ѓаволски круг, така што би било логично да се верува дека од тоа искуство ќе бидат извлечени некои важни поуки и дека нема да се повторат фаталните грешки кои биле направени. Човечки е да се греши, како што простувањето е човекољубие. Правото подразбира уште поголеми одговорности. Злото не се повторува/обновува зашто е деградација на светот. Токму и затоа можеби поетите и никогаш нема да го сменат светот, но повеќе од сигурно можат да го разубават и да му вградат многу нови хуманистички димензии и вредности. Уште неколку напомени околу потрагата по убавата песна. Авторите се подредени според азбучниот ред на презимето. Одбраните песни не подлежат на лектура и било какви поправки, зашто јазичниот исказ сам по себе е тема за тоа како и колку воопшто се негува/чува мајчиниот македонски јазик. Јазикот на кој најдобро размислуваме и говориме. Поетскиот одбир според нашите знаења и умеења не беше во потрага по одредени теми и мотиви, туку по естетските вредности кои најмногу/најповеќе ја одразуваат автохтоноста на поетиката или со други зборови тајната на творечката лабораторија. Пријателите се големо богатство. Во оваа пригода сакаме да им заблагодариме на Искра Пенева, Душан Ристевски и Славе Николовски-Катин за соработката, корисните укажувања и забелешки.

Крвта вода не бива. Македонскиот идентитет едноставно и прекрасно го воспеал Зафир Хаџиманов во песната Брат. Драматичноста или поточно трагедијата на националната судбина во балканските граници луцидно е изречена во дијалошка форма. Поетовиот брат се разболел и прашајќи го како да може да му помогне, го добил одговорот или поточно обврската и тој да боледува со него. И така боледувал, боледувал… Потоа кога братот се расплакал, па се уморил бил повикан заедно да плачат и да умре со него. Се пробудил братот и среќен посакал да го прегрне. Прегрни ме, рекол тој, така лошо те сонував. Стихови кои автентично ни ја напомнуваат народната мудрост оти брат брата не рани, но тешко на оној што го нема. Каменот си тежи на своето место. Минале времињата и останале да болат спомените за луѓето и настаните кои некогаш биле живот. Во тие некои златни времиња се одгласува шепотот Ме болат авлиите на Душица Илин. Во мигови од тишина се наслушуваат отчукувањата на срцето. Срцето престорено во фреска. Срмените бовчи / Во затегнатите јазли / Ја чуваат / Тишината / На стариот ковчег / Мемлата / Мирисот на босилокот  / Од авлиите / Во кои боледувам. Секој стих е слика/приказна на првиот надворешен контакт со минатото со свои бои, мириси и вкусови. Ништо повеќе не е како некогаш. Во бовчите вткаени во моминските немири и копнежи скриени се темниот вез и нежниот допир во оној единствен, неповторлив миг од свечениот прелет на бавчите со мирисни леи. Било и поминало, ништо не останало, сега е некоја нова географија. Мислата и чувството се сокриле во душата и се таат во страв да не бидат откриени. Се идентификуваат во мигот возвишен во вечност. Пожарот / Од убавата опсесија / На ситниот вез / Со црн конец / Вплеткан во платното / Одново го враќа Времето / На Преселбите / Во авлиите / Во кои го боледувам / Непреболот. Од надворешната убавина на предметите во првата, во завршната строфа мислата ги открива најдлабоките и скриени чувства како отворени рани за кои нема мелем. Краткиот стих почнува со голема буква која што децидно ја означува приказната/приказните за Преселбите и за Непреболот во кои за душата исто така нема лек.

Градовите како луѓето имаат душа. Тоа се оние градови кои имаат сопствена историја. Душата на Ерол Туфан и душата на неговиот град Скопје се соочуваат меѓусебно во Багдад – кафе. Во воздухот се натрупале многу невремиња и поразии. Здробени од вистината за поделениот град. Дојден од другата страна на градот во уличките од калдрма простум самува. Чаша чај во оазата за дружба. / Багдад – кафе… и се редат сликите: кадар од филм, лик од романите на Достоевски, ориентален вкус на градбата и запис за минливоста на ненамерниот патник. Сам со себе и со болката поетот спознава Парцијаизирани сликички од животот / без ликот на русокосата. / Болката надоаѓа тивко и ме облева . / Копнееме по лагата наречена среќа. Состојбата на духот во освојување на просторот е тема во песната Соба од Звонко Танески. Неспокојството е поголемо зашто познат е поразот откако не му дозволиле да ја замени својата соба за да се  чувствува поудобно, и зошто тоа се случило кога и критичарите го менувале личниот метод за да бидат поактуелни/интересни во периодиката. Исправен пред реалноста му се натрупуваат минливоста и бесмислата, апсурдот и парадоксот на егзистенцијата. Додека сите се определиле за светли и пространи соби со проверен квалитетен мебел, тој ја премолчал новата и тврда фотелја, онаа другата што ја немало иако требале да бидат целина така како што литературата е неделива од науката за неа. Се редат многу дилеми: нестандардниот избор на интимна постела, желбата за експирементирање, иако литературата како одраз на животот барала свежи маски за моделирање, воден кревет, егзотичен партнер, непредвидлива авантура… Има ли одговори или поточно постојат ли вистини за вжештените состојби на духот, и неговото судрување со грубата реалност. Зошто тогаш главата ми личи на синтагматска оска / кога ми е спружена лесно на перницата, /  а станува хипертекст кога насоне пропаѓа длабоко во неа? Модерниот поетски сензибилитет на Танески прави обид/експеримент за обединување на поезијата со науката. Човекот како субјект има апсолутно право на сопствен поетски слободен испис јасно изразен како револт против бирократијата: Требаше ли, всушност, да ми ја земат слободата?! Интерпукциските знакови не бараат коментар, зашто конкретно ги жигосуваат моќта на диктатот и одзмениот/заробен простор на слободата и творештвото.

Во балканските идентитети рамноправно се вклучува и традицијата на словенството. Сесловенските просветители Свети Кирил и Свети Методиј со глаголицата словенските народи ги вклучуваат како рамноправни партнери во големото семејство на европските културни народи. Разбивајќи ја јазичната хереза со јазикот и писмото покажаа/докажаа дека словените го имаат природното право на сопствен говор зашто со сите други народи користат исти сонце, воздух, ветер, вода, земја. Соња Цекова Стојаноска во песната Идентитет откривајќи го просторот во говор на второ лице што молчејќи седи на каменот и чиј поглед едноставно се закачил на перката од малата плажица што со себе ја носи големата дебела книга на Светите браќа. Втората строфа од контекстот на словенството ги извлекува мислата и смислата на македонствувањето. Таа на памет / ја знае / содржината / на моќниот текст, / но сепак / секогаш повторно / со радост ги чита / големите умови / забележани / со златните букви / на домашен јазик. Тоа не е клуч од злато и сребро кој се свива, туку е клуч од челик кој не се крши и ги отвора сите врати порачуваше Теодосија Синаитски откривајќи ја големината и трајноста на народниот мајчин јазик. Поетесата мудро во завршната строфа предупредува дека и денес, сега Тој ја чита книгата од завчера со единствена цел и премисла за да се препознае себе си и задутре. Далеку од домашното огниште и од семејните гробови, од просторите и границите на татковината поетите сосема нормално нештата ги чувствуваат и доживуваат на друг/поинаков начин и го бранат идентитетот како возвишено човечко право и обврска.

Душан Ристевски во песната Под конаците на Св. Наум од словенските традиции ја извлекува како посебна македонската приказна. А таа има свој збор, простор и време. Во портата од ореово дрво биле забиени клинци за секоја приказна што се ткаела, зборот точно избран за националната  македонска припадност, покрај огнот на Охридското Езеро. Туѓите интереси и пропаганди недоброј пати ја отвориле и ја треснале татковината меѓу ѕидиштата од камен со единствена цел да ја присвојат. Науме / сокри ја тишината / во бунарот со желби / и испрати го аманетот / на Кирил и Методиј / по изворите несушни. И така се редат камен на камен приказни за Самоил, Климент, Миладиновци, Прличев. Бескраен е патот од недоумици и длабоки сенки (Мерење и премерување). Заминувањето не ретко го запечатува враќањето во својот роден сон. Се престорил тој во далечен горски ѕвон и билка што цвета во туѓи карпи. Враќање нема и тоа е проклетство запишано од Бошко Рајчовски-Пелистерски во песната Тој не се врати. Да се вслушаме во завршните две строфи. Во духот ги понесе огромните сенки / на студени води што во него бијат, / а в негови коски, ко тишина тенки, / родните птици сѐ уште спијат. // Тој не се врати назад и својата крв, / ни меѓу птици сал  за него што пејат тука, / опстана само болка в гради ко црв, / да ја грее на надежта топлата грутка. Крвта вика, татковината моли, судбината проколнува. Човекот растргнат на големиот крстопат едноставно не знае кој пат да го одбере ако тој воопшто и постои.

Во песната за момето Каранфила безимениот македонски гениј едноставно и величествено пее оти таа не носела каранфил но мирисала на каранфил. Во таа и таква посебност се откриваат поетот и песната. Тие постојано се напојуваат со мајчино млеко од едната и единствена мајка што прераснала и во симбол на татковината. Суштина на животот и на потомството. Постојано преобликувајќи се протекува низ неа – поетесата Ана Илјоска Богиќ (Љубов) со посвета на мајка ми, и тие се поврзани души како две тела од клепсидра низ кои кружи материјата. Не умеам да протолкувам / Твоја последица сум или причина: / колку што Ти ме создаде / толку јас Те обликував / она што Ти го зауми / несвесно в сон го изговарам / Твоите прсти невидливи / в коса ми се заплеткани. Така е тоа од памтивек и Таа има свое место во широк и светол простор во рожбата станувајќи музика што постојано одекнува низ бескрајот. Вера Благоевиќ во Осамена мајка ја открива сликата во која една постара жена замислена и со празен поглед ги бара своите чеда кои заминале некаде далеку. Среќата и топлината на домот и семејството заменети се со болка и самотија. Мислите потекуваат како река со копнежите што ги нема да ја посетат и видат, да ги помилува внучињата, заедно да се на трпеза и во вечерната молитва. Деновите се протегнале во години, а соништата ги исполнил чемер. Димензиите на општочовечкото/универзалното во песната Една старица на Соња Таировска Ѓурчак ја идентификуваат жената – мајка што минува по лицето на земјата, во очите буди сеќавања, дарува надеж, тагува и умее да го сокрие сонот кој уште спие. Одеднаш по улиците потекуваат солзи, празни се прегратките, а една старица ја минала земјата и оставила љубов во шамијата.

Срцето на мајката е широко како небо и длабоко како море. Во него се огледува радоста и тоа ги крие тајните на младоста на чедото, запишува Виолета Марковска-Јуван (Срцето на мајка ми) и додава оти во него има место за сите сакани и мили, во него исто закопани се нејзината/мајчината и мојата, маката на поетесата. Таму биле запишани трагите на среќните денови и непреболно во него крварат нивните рани. Сеќавањата за мајката го исполнуваат жедувањето за Враќање на Лилјана Димова Петернел кои го исполнуваат просторот со детски џагор од земјата до небото. На одење посакала да ја прегрне улицата зашто Таа чудно се однесувала. Дома за мојата игра како дете / зборуваа само нејзините очи / и куќниот праг истрошен од чекорот на / човечкиот бој не повисок од две педи од земјата. И така младоста како купче прашина останала заметена зад врата. Времето немилосрдно одминува, крикот о, мајко е глас на немоќ во кој сега ниту на еден кантар не може да биде измерен или поточно премерен пустиот живот пуст да би останал закопан во еден темел на потпорниот ѕид од векот. Не е возможно бегството од мајчината прегратка зашто таа е вечен извор на љубовта. Љубовта што ниту се продава ниту се купува.

Општествената функција на поетот, одговорноста пред пишаниот збор и возвишениот миг на пресоздавање се мигови на творечко самопреслушување. Или молитва оти се постигнало не колку што се посакувало, туку колку тоа било можно. Дали се тоа свои/сопствени стихови или пак пораки од желби и чувства на некој друг случајно или намерно преселен којзнае од каде и заскитан во творечкото сопство. Лилјана Илијоска Богиќ во песната Дилема ги открива вкрстените патишта во различни временски зони, на спротивни/спротивставени страни и во играта на огледалата кои предупредуваат на лицето и наличјето на нештата во човекот, животот и светот. Таму е некаде, позади / меѓу илјадиниците лица што се укажуваат / или тоа сум јас / а Тој е човекот напред / задлабочен во својот одраз / мечтае кога јас пеам / шепоти додека сонувам / и сѐ што создавам низ неговата рецензија минува / во сѐ има увид, дава конечен суд. И неминовно се наметнува дилемата за тоа чии стхови всушнсот Таа говори?! Дали се тоа можеби нејзини кули од зборови изградени или пак тоа е неговиот диктат што само несвесно го повторува! По образите потекуваат солзи. И пак ново прашање; дали таа е трогната или пак станарот се притаил и низ неа ја прелева својата тага. Треба ли воопшто песната да се толкува/објаснува? Таа едноставно  е Облечена во насмевка што ја стокмила Снежана Алексиќ Станојловиќ. Ние – / две мисли кои се допираат / и денес се допираме… / Со Песна / Наместо со врвотите од нашите прсти… Убавината својата суштина меѓу другото, ја има во недореченоста како магија постојано да се сонува/копнее. Да сакале боговите со бакнеж би ја будел и секое утро би започнувало со цвеќе и кафе во постела. Со Песна ме облекуваш во Насмевка… / Го растеруваш сивилото на моето небо… / Ми ја полниш палетата со бои… / Мечот ми го остриш со стихот… Сликите како заокружени целости брзо се менуваат. Така спакувана и подготвена песната ја испраќа во новиот ден за војување. И признанието оти облечена во насмевка таа/поетесата и не може мегданот да го заврши со победа. Едноставно песната извира од животот, но таа отсекогаш била и останува нешто повеќе од самиот живот. Вистината не е на одмет и да се повторува, не само за да се научи, туку и никогаш да не биде заборавена или отфрлена.

Гласот на поетот надоаѓа од сите страни и допира до најдалечните и скриени предели на мислата и душата. Ги совладува сите препреки, ги пресоздава семожните недоразбирања и интриги, го победува лажните и искривоколчени реалности. Разбери ја смртта,  забранета жено! / Тагувам по тебе и звукот што мине. / Од голема чаша ќе го пијам Денот, / дното да го најдам во твоето име. Жената и љубовта спротивставени една на друга и жестоко распнати меѓу дното и највисокиот врв. Тие се живот и смрт, вознес и проклетство, миг и вечност, слатка измама и грев. Затоа порачува: Не бегај со зракот на југ што се раѓа, / тврдината древна лажен мост ти нуди; / во нашите очи иста ѕвезда паѓа, / зборот што го мислиш од сонот ме буди. Не е можно бегство од блескотот на југот што може да биде географија на татковината, затоа ниту тврдината не е скривалиште од ѕвездата што паѓа во нивните очи. Зборот што таа го мисли, е таен и како премолчување поетот го буди од сон. Целиот живот е еден миг и мислата одненадеж занемела за било каков говор или дијалог. Црвена химеро, те имам во часот, / На скината жила од смртното чело / една сина нота го римува спасот / на твојата душа во моето тело, заклучува Алдо Климан во песната Глас. Таа и тој  кај Искра Пенева исто така се директно обраќање до Момче и сонце како единство на објектот до кого авторката ги упатува своите размислувања за жавотот и смртта, љубовта исполнета со средби и разделби, за извор кој нема да нуди само наслади туку и лек за раните зашто момчето со изгореници на грбот решително е заитан да го победи сонцето. Можно ли е такво досега невидено чудо! Неговата изгорена кожа / Огрубена од страдања / Се претвори во железен оклоп / Украсен од шарен пустински прав / Што залутал во порите. На себе носел тежок товар та неговите стапала оставале црвени траги во зрното што го донел ветрот. Магичната моќ на момчето за миг како да ја враќа надежта оти се можни чуда. Но во животот случајности не постојат. Окото ја сфаќа измамата и се идентификува кругот кој Земјата ја обвиткал двапати. Негов е оној пат што ќе го избере. Решението не е пронајдено, но затоа тука е конкретната состојба која што точно одредува оти во обидот да и се закани на својата сенка, што друго и било можно, туку момчето ги затворило очите и започнало нов круг. Нема крај животот, како што немаат крај болката и самоизмамата. Чуму сето тоа и што потаму!

Посветената песна на Душица насловена Завештание на Виктор Б. Шеќеровски длаби во дамна минатите времиња со катанец сочувани во древното дрвено ковџеже донесено од некои белосветски пазари како оази од долги патувања и возбудливи авантури. Барајќи го совршенството на духот поетот се определил на неговото вдомување во три катрени. Бројките три (вера, надеж и љубов) и четири (пролет, лето, есен и зима) како простор и време за совршеноста на зборот. Во украсеното јадро на каменот / Со твои букви пишувам завештание заедно / Од дрвото за мојата хартија која гори во пламенот / Со сонот и јавето заедно. Невидлив свилен конец е распнат меѓу сонот и стварноста. Во каменот исклесана е пораката како можен последен аманет. Молк натежнал и страв ја дебне душата. Дали само премолчаниот, неизговорен збор што се закопал во земјата ја изрекол/одредил судбината! Тишината трепери од неутешната болка на зборот. Горат и зборовите во свото молчење / Разболени во играта од твојата ладнотија / Како прав истурена по патот за клечење / На немиот страв во отмената самотија. Што е последниот круг како можен крај на долгите патувања низ пеколот, рајот и чистилиштето. Секако ни Данте го нема одговорот што затаил некаде во студенилото, празнотијата и грозомората на затворениот простор. Далечен глас што дошол само до него како шепотење го поучува: А кога со усна раката ти ја допирам со внимание / Зборот што ќе го речеш знам кој е / Ако го избришам запишаното завештание / Сѐ што ќе наследиш  е во бесмртноста мое. Со зборовите подредени/стокмени во песна поетите ја добиваат сопствената бесмртност во која се закатанчила пораката за постојано ослушување на тајните гласови во кои има многу неизлечиви/неодболувани вистини.

Песната со самото раѓање ја одредила сопствената вечност. Затоа и крај немал патот на кој Орфеј ја следел својата љубена Евридика без можност да се видат очи в очи за да ја изговорат тајната што ги измачувала. Или да ја искажат љубовта како олеснување на душата што потоа и можела да го напушти животот. Така и нашата потрага по убавите песни на македонските поети кои живеат и создаваат во странство за миг застана. Да здивне, да се опушти. Што потоа никој не знае. Што било пишано ќе биде и нема притоа ни што да се додаде ниту пак да се одземе нешто од пишаното на третата вечер. Излегувањето на книгата на светлината од денот единствено ги имаше добрите намери да се остави трајна, неизбришлива трага за она што сме биле, што денеска сме и што ќе сме во иднината. Да повториме дека се работи за избор кој потоа може да биде надограден со антологија. Значи, ниту во еден миг немавме такви претензии. На едно место се собраа македонските поети расеани по сите страни на светот. Како што веќе запишавме низ нашиот авторски критериум, вкус и разбирања се впуштивме со основното/елементарно правило на естетските стојности да одбереме што повеќе видови поетики, разновидни инспиративни кругови кои поседуваат универазлни, општочовечки димензии и релации. Добар дел од застапените поети имаат пообемен творечки опус изразен и од повеќе десетици наслови, податок што најуверливо потврдува дека за нив книжвноста не е задача на денот, туку е долгорочна и системна творечка стратегија. Песните се преземени, поинаку и не може да биде, од изданијата кои ги минале критериумите на издавачот за создавање вредна и убава книга. Тоа е реалноста што само се потврудва Во потрага по убавата песна. Во тој комплекс од прашања е и автохтоноста, оригиналноста на исписот. Нашата авторска тенденција и на Институтот Инаку во Скопје, нема уметничко дело без неа, беше да се освојат нови творечки простори и идеи за темата што ги исполнува страниците на книгата и можности на идно вклучување со нови поетски имиња, творби и резултати. Да нѐ води и натаму помислата оти еднаш посеаното семе постојано ќе дава  нови плодови за човекување и возвишување.

1.Тоциновски, Васил. Донски, Александар. Трпоски, Иван. Ристевски, Душан. 2018. Ѕуница. Сиднеј: Македонско литературно друштво Григор Прличев.

2.Тоциновски, Васил. 1991. Траги во времето. Скопје: Мисла.

3.Ќулавкова, Катица. 2018. Балкански наративи. Скопје: Три.

Ilma Islambegović

POETIČKA NAČELA I KULTURALNI KONTEKST KNJIŽEVNOSTI BOSANSKOHERCEGOVAČKE DIJASPORE U AUSTRIJI

 

Književnost dijaspore je krovni termin koji uključuje sve radove koje su napisali autori

van države a koja je povezana s domovinom. Suštinu književnosti, literarnost teksta

razumijevam analiziranjem poetičkih načela i emotivnog mehanizma teksta u cjelini, pri čemu

tražim kauzalnu vezu i odgovore na pitanja zašto piše i kako piše1

pisac migrant.

Stavljajući u fokus reprezentacijsku funckiju migrantske književnosti, posmatram kako su u

tekstu reprezentirane kulture i iskustva2

(Avdagić) i doprinosim razumijevanju književnosti

bosasnkohercegovačke dijaspore u Austriji, in-between:

1. a) bosanskohercegovačkog kulutrnog konteksta i ratne traume,
2. b) austrijskog kulturnog konteksta i traume izmještenosti.

Ukoliko pisci u tekstu dominantno reprezentiraju bosanskohercegovačku kulturu i traumu

rata, u odnosu na austrijsku kulturu i individualnu traumu, utoliko se književnost javlja kao

sredstvo za očuvanje kulture i identiteta3

i više se približava poetici antiratnog pisma i

književnosti matice.

Ukoliko pisci u tekstu dominantno reprezentiraju austrijsku kulturu i individualnu traumu,

utoliko se književnost javlja kao zahtjev za pripadanjem i izražavanjem u novom kulturnom

kontekstu i više se približava postkolonijalnoj poetici.

Generalna hipoteza dalje me usmjerava na istraživanje teksta (tema i motiva), a pomoćna, na

analizu migrantske književnosti bosanskohercegovačke dijaspore (protagonista i likova) u

proznim ostvarenjima Aleksandre Sane Zubić i Cecilije Toskić. Time želim dokazati da je

reprezentacija traumatskog iskustva rata, migracije i života in-between kao glavni faktor

djelovanja kulturalnog konteksta na tekst i njegov emotivni mehanizam oslikana u

migrantskoj prozi bosanskohercegovačkih pisaca u Austriji.

Vidjeti i čitati pisca u egzilu nije isto, jedna je od misli Edwarda Saida u njegovim

Razmišljanjima u egzilu (Said, 2000:174). Čitati – u mom slučaju znači promišljati kako pisac

piše, a vidjeti znači razmotriti njegov kulturalni kontekst.

 

1Sanja Šakić u Smrt u izgnanstvu. Pisanje kao pisanje-postojanje, postavlja pitanje postoji li egzilantska

književnost i, ako i postoji, koje bi bile njezine temeljne odrednice?Pretpostavimo li da se o čemu takvom može

govoriti, raščlanjivanje takva skupa opet bi se baziralo na razlici između fikcije i fakcije. Ako takav skup

uključuje autore u egzilu, cijeli skup ujedinjavala bi biografija autora koja je, navodno, utjecala na genezu i

oblikovanje umjetničkog djela. Egzilu možemo pristupiti kao temi, pa pod egzilantskom književnošću promatrati

sve književne tekstove u čijem sadržaju prepoznajemo izgnanstvo, gubitak identiteta, migraciju, lutanje,

putovanje, otuđenost, samoću i ostale motive srodne egzilu (Šakić, 2014:227).

2Avdagić govori o politikama reprezentacije, pitajući se kako su kultura ili iskustva reprezentirana (ili su

prešućena, subalterna), a reprezentaciju vidi kao platformu mogućnosti (Avdagić, 2006:321). Avdagić prateći

lanac Sutart Hall-a (reprezentacija-identitet-proizvodnja-potrošnja-regulacija) ističe da je identitet uvijek

strategijski i pozicijski pojam (Avdagić, 2014:13).

3Davor Beganović pomoću eseja Propitivanje identiteta Homi Bhabha-e objašnjava da je liminalnost odlika

postkolonijalnih subjekata i da identitetni nastali nakon rata, na tlu Bosne i Hercegovine, očajnički teže za

jedinstvenošću (Beganović, 2010:213).

5

Širem istraživanju kulutralnog konteksta književnosti bosanskohercegovačke dijaspore u

Austriji posljednjih deset godina, doprinosi i istraživanje izvanteksturalne kulture,

predstavljanje pisaca i njihovih djela, kao i predstavnika, te analiza produkcijskih uvjeta i

njihovog odnosa spram literarnog polja. Literarno polje4

je pojam koji Iva Kosmos preuzima

od francuskog sociologa, Pierre Bouirdeu-a, o čemu će biti više govora pri detaljnoj analizi

konteskta književnosti bosanskohercegovačke dijaspore u Austriji.

2.2. Bosanskohercegovačka dijaspora i književnost matice

Šeherzada Džafić piše o bosanskohercegovačkoj dijaspori, čiji su korijeni duboko u

prošlosti, a termin novijeg datuma (Džafić, 2017:78). Kroz svoje radove, u javni diskurs je

nametnula pitanje kako kulturu bosanskohercegovačke dijaspore učiniti zvaničnim dijelom

bosanskohercegovačke kulutre, i ukazala na problem priključivanja kulturne prakse dijaspore

bosanskohercegovačkoj kulturi (Džafić, 2107:74).Džafić je u istom radu posvećenom

bosanskohercegovačkoj dijaspori, istaknula problem odnosa koji proizilazi iz odnosa

bosanskohercegvačke kulture i kulture/kultura bosanskohercegovačke dijaspore (Džafiić,

2017:75).

U kontekstu ovog istraživanja, mogla bih istražiti i problem priključivanja kulturne

praksedijaspore5

austrijskoj kulturi, ali umjesto da postavljam nova pitanja; nastojat ću dati

doprinos postojećim6

i predstaviti pisce bosanskohercegovačke dijaspore koji žive i stvaraju u

Austriji. Prvi korak u tome je razumjeti pisca migranta i njegovo stvaralaštvo u specifičnim

uvjetima kruženja postmoderne kulture jedne, druge ili obje domovine; u zavisnosti od toga u

kojem kulutralnom kontekstu je želimo posmatrati. Drugi korak bit će predstaviti istražene

autore bibliotekama matice i nadati se da ću na taj nezvanični način upoznati

bosanskohercegovačke čitatelje sa do sada nepoznatim autorima. To će značiti, književnosti

koja kulturalno ne pripada i ne pronalazi put do čitatelja omogućiti publiku i oživjeti je.

Ovakva književnost, u kojoj traumatsko iskustvo rata, migracije i življenja u novoj kulturi

glavni faktor djelovanja na poetička načela – teme i motive i emotivni mehanizam teksta u

cjelini, može ali i ne mora ličiti na aktuelnu književnost matice, ali ona je njena; na nju

grčevito referira i u fikciji kroz teme i motive na površinu izbija prostor Bosne i Hercegovine,

običaji, tradicija i kulturni kodovi. To ne isključuje činjenicu da je ta književnosti i austrijska,

nastala in-between, kao i identitet pisca, zbir razlika, reprezentira nepripadanje u dva kulturna

konteksta, ali na njih referira.

 

4Kosmos u svom doktorskom radu na primjerima Hemona, Albaharija i Ugrešićke pojašnjava kako i u poetici,

postoji razlika između egzilantske i izbjegličke književnosti budući da se pisac nalazi u odnosu spram

specifičnog literarnog polja. Hemon, naprimjer zauzima imigrantski položaj spram literanog polja pa i u

književnosti postavlja likove koji predstavljaju ratno izbjeglištvo iz Bosne ili teški imigrantski život (Kosmos,

2015).

5Bavljenje interkulturnom metodologijom povijesti bosanskohercegovačke književnosti/kulture (u općem smislu

tog pojma), ali i njenim savremenim interkulturnim procesima, redovno podrazumijeva nailazak na problem

“identificiranja” odnosno priključivanja kulturne prakse dijaspore bosanskohercegovačkoj kulturi (Džafić,

2015:74).

6Ne postoji skoro nikakva konkretna institucionalna veza bh. kulture s književnošću njene dijaspore (Džafić,

2015:75).

6

Kada književnost prelazi nacionalne granice, teoretičari nastoje da je ne svrstaju u književnost

matice, i da opišu njenu prirodu kao transkulturalnu7

ili interkulturalnu. Književnost koja

stvara treću, kulturu između, opisujemo prefiksom inter, koji zahtijeva najmanje dvije kulutre,

a te dvije podrazumijevaju, odnosno stvaraju treću, pisala je Šeherzada Džafić proučavajući

Interkulturalni (kon)tekst bosanskohercegovačke interliterarne zajednice, i dodatno pojasnila

pojam interkulturalnosti(Džafić, 2015:17).

Njemački germanist Ernst Hess-Luttich definirao je pojam intekulturalnosti smatrajući ga

složenom izvedenicom od prefiksa inter (lat. inter = između) i imenice kultura (lat. cultura =

poljodjelstvo, njegovanje) koja se zbog izgradnje svoga identiteta kao socijalne skupine može

smatrati konstitutivnom (Džafić prema Hofmann, 2015:16-17). Po Hofmannu za pojam kultura

veže se i pojam identitet koji ima ključnu ulogu u interakciji kako individue tako i kolektiva.

Identiet kao takav poprima nova značenja i zauzima ključno mjesto i određivanju

interkulturalnosti (Džafić, 2015:17).

Obogaćujući novu domovinu, referirajući na maticu dijaspora je značajan dio (post)moderne

“globalizirane kulture” jer pomaže procesima kulturnog umrežavanja i interkultunih/

interlitrernih procesa među različitim i specifičnim kulturama svijeta (Džafić, 2015:85).

Bez obzira na kulturalnu (ne)povezanost književnosti dijaspore i matice, analizirajući prozu,

teme, motive i junake bosanskohercegovačkih spisateljica koje stvaraju i žive u Austriji,

želimna primjerima pronaći unutarknjiževne sastavnice s matičnom književnošću, nakon čega

ću predstaviti i ostale autore i analizirati njihove uvjete proizvodnje u odnosu spram literarnog

polja, i na taj način govoriti o izvanknjiževnoj sastavnici s matičnom književnošću.

2.2.1.Poetika antiratne književnosti bosanskohercegovačke dijaspore

Prošlo je dvadeset i pet godina od našeg iskustva rata, i već barem posljednjih deset,

teoretičari se pitaju da li je u Bosni i Hercegovini moguće stvarati književnost koja ne govori

o ratu ili njegovim razornim posljedicama. Isto pitanje mogu postaviti u kontekstu

bosanskohercegovačke imigrantske književnosti, gdje se antiratno pismo javlja kao njen

glavni efekat. U postmodernom okruženju kulture oko pisca i literarnog polja, izdavača,

promotora i čitatelja zainteresiranog za svjedočanstvo žrtve, sveukupna

bosanskohercegovačka književnost ne odustaje od ove tematike.

Ne osporavam to, niti u tome vidimo išta problematično na individualnom nivou – od

pamtivijeka je bilo govora o katarzičnoj ulozi književnosti8

. Piscima ne možemo osporiti

pravo da progovaraju o bolu i strahu pa makar vrijednost djela bila i dokumentaristička, makar

i na taj način samo željeli da dožive katarzu9

, da se dobro pozicioniraju na tržištu, ili da

 

7Međutim, posljednjih dvadesetak godina neki od postkolonijalnih pisaca u egzilu odbijaju status egzilanta i

prihvaćaju termin (i)migranta za opisivanje vlastite književne produkcije i privatnog transkulturalnog iskustva

(Šakić, 2014:232)

8Smatram da emotivni mehanizam teksta može izazvati osjećaj katarze kod samog pisca ali i kod čitatelja.

9Čak ni oni koji nisu doživjeli fizičkozlostavljanje ili najtežu psihičku torturu, ponijeli su zauvijek u pamćenju i

dušiduboke ožiljke, koje su ih obilježili kao pojedince i u okviru njihovog razrušenogporodičnog mikrosvijeta.

Upravo je to lično iskustvo bilo prvobitni poticaj zabilježenje raznovrsnih impresija, komentara,

osjećanja ili stajališta utisnutih upamćenje i ponovo preživljavanih u usmenom prepričavanju onima koji su to

teškomogli pojmiti, budući da sami to nisu iskusili na vlastitoj koži. Njegova temeljnaodrednica upravo se vezuje

za pokušaj očuvanja kulturnog i svakog drugog identitetau novim sredinama. Međutim, najveći dio onih koji su

7

pripadnu matici. Naročito ne piscima u dijaspori, koji se suočavaju sa izazovima očuvanja

identiteta i kulture i pripadanja novoj kulturi; a koji na taj način predstavljaju domovinu i

čuvaju vezu s njom; a prestanak pisanja o njoj, ili o ratnoj traumi, smatrali bi izdajom.

Rat je, ipak, centralni i povijesni i narativni događaj u bosanskohercegovačkoj savremenoj priči.

On će ne samo oblikovati poetiku svjedočenja sa njenim etičkim i humanističkim angažmanom

u naracijama o ratnom užasu nego će utjecati i na raspršavanje bosanskohercegovačke proze, na

naracije bezdomnosti, iskorijenjenosti, dvo- i polikulturalnosti, imigrantskoj sudbini i stanju

egzila, kulitutralnom nomadizmu i apatridstvu, da bi se savremena bosanskohercegovačka

proza, na koncu, ukazala kao priča o ratu, al i niz priča iz cijelog svijeta. U ovoj liniji nove

pripovjedačke Bosne uspostavio se model kulturološke priče kao identitetarne drame u susretu s

Drugim i drugošću, gdje se bosanski interkulturni dijalog sada prenio na globalni plan, a

definitivno pada tradicionalna ideja o cjelosti, koherentnosti, organskoj prirodi identiteta, a

zamjenjuje je koncept identiteta kao performansa, procesa, hibrida koji stalno nastaje i

transformira se na toposu razlike (Kazaz, Lovrenović: 2009:6-7).

Ovaj dokumentarni iskaz o ratnom užasu (Kazaz) različito je predstavljen u različitim

razdobljima, na našim prostorima (uključujući i susjedne zemalje10), a govori se o tri

vremenska okvira u kojima se znatno mijenja antiratna poetika. Opisujući poetičke linije

ratnog pisma, ali i fenomen ratnog pisma u Bosnanskohercegovačkoj postmoderni,

Bajramović kontekst ratnog pisma dijeli na predratni, ratni i postratni, u kome se

kulturološki javljaju i realiziraju različiti kulturalni kodovi koji imaju različite funkcije

(Bajramović, 2010:47).

Ratno pismo, kao načelno antiratna književnost, zauzima više poetičkih linija – od

dokumentarističke, dnevničke, ličnoispovijedne, preko kulture pamćenja do poetike

svjedočenja, gdje vidimo da i nakon rata postoji niz pisaca koji uz vremensku distancu, pišu o

ratu i ratnim dešavanjima: Goran Samardžić, Muharem Bazdulj, Zilhad Ključanin, Jasna

Šamić, Hazim Akmadžić i drugi (Bajramović, 2010:47).

Bosanskohercegovačka antiratna književnosti javlja se u svim književnim rodovima, a kako je

fenomen antiratnog pisma najzastupljeniji u oblasti romana, Bajramović je donio tumačenja

kod autora koji su pisali prozu. Ona će mi poslužiti kao polazište za razmatranje teksta, a

budući da je uži korpus istraživanja savremena proza spisateljica, reći ću nešto više o poetici

egzila Jasne Šamić i posmatrati kako ona piše o ratu, domovini i novoj kulturi u odnosu na

spisateljice Aleksandru Sanu Zubić i Ceciliju Toskić, koje su u toku rata migrirale na Zapad.

Ratno je pismo poetika svjedočenja. Pisci antiratnog pisma se razlikuju, ali ono što ih

objedinjava je pomjeranje fokusa s kolektivnog na individualno. U ratnom pismu realiziraju

se različiti poetički obrasci: ono predstavlja dokumentarističku književnost, nerijetko s

autobiografskim elementima. To je postmimetička književnost koja utemeljuje novu vrstu

poetike što je označavamo kao poetiku svjedočenja (Bajramović, 2010:47).

 

posegnuli da pišu iznosio jesvoja lična, duboko traumatizirana iskustva u vidu ispovjednih svjedočenja(Dizdar,

2017: 79).

10 Vlatka Kaftalić u svojoj doktorskoj disertaciji pod nazivom Hrvatsko ratno pismo, kultura i nacija, podijelila

je ova razdoblja na: prvo ( 1991. – 1995.), koje obuhvaća svjedočenja izvjestitelja i svjedoka izravno i

neposredno s ratnih terena, drugo ( 1995. – 2000.), koje obuhvaća probleme žrtava ratnih nasilja, izbjeglica i

prognanika, te zadnje, treće razdoblje ( od 2000. nadalje) koje se bavi socijalnim promjenama prouzročenim

ratom, prepoznaju se ratna frustracija, trauma i simboličko-metaforičko prisjećanje na rat i ratna pitanja.

(Kalafatić, 2017:4)

8

Nastojat ću dokumentarističku vrijednost teksta ostaviti po strani, i razumijevati emotivni

mehanizam isprepleten oko domovine i rata, kao i načina na koji se ta poetika razlikuje od

realiziranja poetike iz pozicije izgnanika dijaspori. Ratna književnost, dakle, etički je

angažirana, nedvosmisleno opredijeljena za optiku onoga/one koja trpi ili je istrpio/la užas

rata i zločina, prošao/la torturu konclogora, podnio/jela silu i sad nastanjuje egzistencijalnu

pustinju iz koje je iscijeđen svaki smisla (Kazaz, 2008:50).

Ratno pismo označava se kao dokumentaristička književnost, koja može biti iskazana u

sadašnjem ili prošlom vremenu, a za cilj ima bilježenje događaja koji predstavljaju određeni

oblik nasilja – protiv čovjeka, slobode, tijela, duha, religije i/ili drugosti. U ovom obliku

romaneskni izraz stavlja se na stranu žrtve koja priča priču malog čovjeka nasuprot

metanaraciji fašističke ideologije (Kazaz, 2004:137).

Razumijevanje rata kao fenomena koji utječe na bosanskohercegovačku književnost

djelimično bi objasnilo kako bosanskohercegovačka književnost ispisuje narativ traumu, ali to

ne bi bilo dovoljno da razumijemo narativ traumu same bosanskohercegovačke dijaspore, jer

u njoj uz rat, i iskustvo migracije i življenja u novoj kulturi, ostavljaju svoj pečat. U tekstu ću

ispitati koje su razlike u doživljaju rata i domovine dijasporskih pisaca i pisaca matice, te šta

se to dešava kada je individualna reprezentacija iste kolektivne traume izmještena u novi

kontekst i novu kulturu.

Dominantna pojava ratne tematike i ispisivanje prošle kolektivne traume kod pisaca dijaspore

i poetike antirarnog pisma, pokazatelj je da se njihova poetika približava književnosti matice,

a dominantna pojava ispisivanja individualne traume kao rezultata specifičnog položaja in[1]between javlja se kao zahtjev za pripadanjem i izražavanjem u novom kulutrnom kontekstu i

više se približava postkolonijalnoj poetici. Ove poetike, iako različite, često se prožimaju i

nalikuju jedna drugoj u odnosu spram Drugog.

Kazaz je antiratnu književnost naziva antiratnim pismom, zbog svog etičkog i antiratnog stava

pisaca, koji ustaju u svojim djelima protiv nasilja i zla, te osporavanja svake pozicije i oblika

Drugog i drugosti, odnosno drugim riječima drugačijeg i različitog (Bajramović, 2010:50).

Drugog i drugost, lako prepoznajem i u književnosti bosanskohercegovačkih pisaca migranata

koja nalikuje postkolonijalnoj.

Pristupim li bosanskohercegovačkoj antiratnoj književnosti kao diskursu u okviru

postmodernizma, moći ću posmatrati kako se razmjenjuju tekst i kontekst, i kako kulutra

djeluje na tekst u kojem je traumatsko iskustvo rata glavni faktor djelovanja na poetička

načela i oblikuje emotivni mehanizam teksta u cjelini. Problematično bi pri tome bilo nazvati

samu antiratnu književnost postmodernom u poetičkom smislu, ali bih je kao postmodernu s

lakoćom mogla postmatrati u kulturalnom kontesktu i kruženju kulture.

Pristupajući tekstu na taj način, priznajem utjecaj historijskog konteksta na reprezentaciju u

tekstu; i osim ratnih tema i motiva kao prvu značajku izdvajam poetiku svjedočenja i kreiranje

lika u ulozi žrtve11 u bosanskohercegovačkoj antiratnoj književnosti. Posmatrat ću da li se i

 

11Delić primjećuje da kod Horozovića poetika žrtve transcendria u poetiku ljudskosti, a svjedočanstvo zločina u

svjedočenje o dostojanstvu. Tako što traumu likova i historijski talog rata terapeutski prerađuje – taj katarzični

efekt transera plemenitosti – čini `poetiku egzila` Irfana Horozovića posebnom stilemom u estetičkim

9

pisci u dijaspori naslanjaju na ove modele, pogodne za prikazivanje ratnih traumatičnih

doživljaja, i da li na taj (ili neki drugi način) učvršćuju vezu za historijom

bosanskohercegovačke kulture i pokušavaju joj pripasti i očuvati svoj identitet; često pritisnuti

osjećajem nepripadanja u novoj kulutri.

Zato ću kao sastavnicu s matičnom književnošću u analizama teksta čitati kako

bosanskohercegovački pisci, a kako bosanskohercegovački pisci u dijaspori, reprezentiraju rat

i domovinu; odnosno u analizi konteksta ispitati utječe li izbor takve tematike na to da li će

dijasporska književnost pripasti matici, te kojim to još temama i motivima ima mjesta u

bosanskohercegovačkoj književnosti.

2.2.2. Kulturalno pamćenje, identitet i kolektivna trauma

Razumjeti pojam kulutralnog pamćenja u odnosu spram kolektivne traume, za potrebe

ovog rada, znači razumjeti kako je trauma pohranjena u pamćenje koje određuje identitet.

Nadalje, znači razumjeti na koji način su u narativu povezani pamćenje prošlosti i ratna

trauma, kao i sadašnjost i trauma izmještenosti, te kako se to naslanja na model književnosti u

matici.

Objasnila sam da bosanskohercegovački pisci ratnu traumu pohranjenu u kultuarlnom

pamćenju u književnosti realiziraju kao antiratno pismo, a da je kulutra pamćenja jedna od

njenih poetičkih linija na koju se naslanja i poetika svjedočenja u kojoj uz vremensku

distancu, nakon rata, pisci pišu o ratu ili o njegovom naslijeđu i posljedicama. U obje poetičke

linije uočavam da emotivni mehanizam teksta određuju gubitak, strah od Drugog i bol i u

pamćenju toga vidim sličnosti književnosti dijaspore sa književnosti matice.

Kako je prema Kazazovim riječima,ratna, egzilantska književnost dodatno obilježena dramom

identiteta (Kazaz, 2008:78), a prema teoriji pamćenja u pravcu teorije kulture12 (Halbwachs),

grupno sjećanje i grupni identiteti su nerazmrsivo povezani u međusobnom uvjetovanju

(Assman, 2005:55); dakle u sjećanju i pamćenju se uspostavlja identiteta grupno pamćenje

nije samo prostorno i vremenski, nego i identitetski konkretno (Assman, 2005:55); pa

dijasporski pisci na taj način kroz književnost nastoje očuvati prošli, kolektivniidentitet.

Stoga, u tumačenjima razmatram kolektivne i individualne narativne reprezentacije13

identiteta koje rezultiraju pamćenjem prošlosti. Nihad Agić podsjeća da:

 

instrumentima bosanskohercegovačkog ratnog pisma (Delić, 2010:133), i zaključuje da Horozovićeva `poetika

egzila` dokazuje da inspiracija u pismu detraumatizira javni prostor od recidiva žrtve, jer slijedi put srca. I

nelagodu pretvara u mir (Delić, 2010: 134).

12 Maurice Halbwasch nas u svojoj socijalno-konstruktivističkoj teoriji prošlosti napominje da tradicija nije

oblik nego preoblikovanje sjećanja, a unutar kolektivnog, razlikuje komunikativno i kulturno pamćenje. Uči nas

da je prošlost kulturno ostvarenje, socijalna konstrukcija, a da je kultura visoki kompleksni sistem koji obuhvata

brojne oblike pamćenja i grupa (Assman, 2012:55).

13Refeksija jednog kulturnog identiteta u književnom tekstu – bez obzira da li je posmatramo kao reprezentaciju

ili kao konstrukciju – najcjelovitije je oslikavanje identitarnih značajki, ističe Šemsović koji napominje da

raslojavanje sistema reprezentacije kulturnog identiteta u književnom djeluostvaruje se u više slojeva: •

Imena likova, prostor i vrijeme dešavanja radnje;• Značaj određene teme za posebnost istraživanog kulturnog

identiteta i njezina frekventnost unutar razvoja date književnosti.• Slika drugog unutar društvenog sistema:

nadređeni – podređeni;• Recepcija književnih djela date nacionalne književnosti, itd. (Šemsović, 2017:16-17)

Šemsović zaključuje da: Konstrukcija ili reprezentacija kulturnog identiteta ne kreće se samo od

10

Kulutrno sjećajući potencijal književnosti nije ograničen samo na kulutralne ili kanozirane

tekstove (A. Assman), nego se književnost, u formalnom i funkcionalnom smislu, ukazuje kao

medij u kojem se ispreplliće kolektivna dimenzija pamćenja i sjećanja, ona se hrani kulturom

sjećanja i povratno djeluje na nju, inscenira i modelira kolektivno pamćenje, te propituje

kulutralnu praksu sjećanja(Agić, 2010: 51).

Sve to me upućuje na srce koncepta kulturalnog pamćenja višestruko nagrađenog para Alleide

i Jan Assmana, koji se u svojim radovima pitaju šta to društvo pamti, pri tome razlikujući

kolektivno i individualno pamćenje postavljaju tezu da kulturalno pamćenje omogućava

temelj kolektivnom identitetu. Kulturalno pamćenje, Aleida Assman, podijelila je u dva

područja: jedno za pohranu, drugo za funkciju. Funkcionalno pamćenje je aktivno pamćenje

grupe unutar kojeg se kroz zajedničko gledanje u prošlosti u fondu kulturane tradicije temelji

kolektivni identitet (Assman, 2012:189).14

Novohistoričari, na čelu sa svojim predstavnikom Stephen Greenblatt-om, unutar

Kulturwissenschaft studija kao temelja za kulturalna istraživanja, će se složiti da kulturu

možemo posmatrati kao tekst, a Havelock će zaključiti da je kulturno pamćenje centralni

faktor u konstrukciji identiteta i samoslike15 društva u sadašnjosti (Assman, 2012:26). Oni su i

definirali reprezentaciju, pri čemu je medij za pohranu zajedničko pamćenje. I Dejan Ilić

napominje da unutar kulture spada književnost. Iz kulutralnih elemenata koji ne čine

izolovanu, homogenu, koherentnu cjelinu mogu nastati različiti identitetski obrasci (Kosmos

prema Ilić, 2015:150), pa ne iznenađuje da izmješteni bosanskohercegovački pisci u novoj

kulturi mogu pripadati i drugim nastalim kolektivnim identitetima; recimo dijasporskim za čiji

identitet možemo reći da se javlja kao zbir razilka, baziran na zahtjevu čovjeka za

pripadanjem.

Ako sagledam narativ pisaca bosanskohercegovačke dijaspore u kontekstu antiratnog pisma,

jasno je da ako pisac dijasporac u narativu ispisuje bosanskohercegovačku kulutralnu traumu

te da je ona smještena u njegovo funkcionalno pamćenje, koje je aktivno i na čemu se temelji

kolektivni identitet.

Pisci na taj način odlaze u prošlost i čuvaju vezu s domovinom i reprezentiraju kolektivni

identitet; te iz istog razloga nastoje pripasti dijasporskim grupama, pa se dešava da njihova

književnost dopire samo do publike unutar takvih grupa. Priodno je da pisci, naročito oni koji

su migrirali davno, u toku rata, poprimaju nove identitetske oznake, ili obogaćuju identitet u

susretu s Drugim; a mene će (budući da se kulture ne susreću, nego pojedinci) zanimati kako

 

stvarnostiprema književnom djelu, već se često možemo susresti sa znakovitim utjecajemkulturnih i umjetničkih

artefakata na uobličenje nekog etničkog identiteta. Riječju,ne samo da je kulturni identitet proizvod etničkog

identiteta nego je taj utjecajdjelotvoran i u obrnutoj relaciji(Šemsović, 2017: 23).

14Cultural memory can be divided into two areas: one storage and one funcional. The storage memory collects

and preservs information which has lost its immediate importance. We might call it society`s passive memory.

By contrast, fuctional memory is the active memory of we-group. It provides a foundation for collectives ranging

from small social groups to large unuits such as nation and states. It is created with the aidof different symbolic

media (e.g. texts, pictures, buildings, rituals). Through common points of reference in the past and shared fund

of cultural traditions, such collectives establish their own we-identity (Assman, 2012:189).

15 In this field, the study of media is closely linked to that of culutral memory, the importance of which as a

central factor in the construction of identity and the self image of societies right through to the present has

become more and more evident, and is currently rapidly expanding as an independent branch of international

cultural studies (Assman, 2012: 26). Ovaj zaključak postao je okvir za novi Kulturwisenschaften Studium o

kojima piše Aleida Assman.

11

to oni reprezentiraju u svojim tekstovima, kao i ima li naznaka u književnosti i/ili neliterarnim

strategijama da pisac nastoji pripasti novoj kulturi.

Dakle, razumjeti bosanskohercegovačkog pisca migranta znači razumjeti da se njegov

kolektivni identitet16 temelji na bosanskohercegovačkoj prošlosti, a da je njen važan aspekt

ratna trauma i napomenuti da je važan element individualnog identiteta pripadnosti

kolektivnom identitetu. Kako ova pitanja razmatram u tekstu, primijenit ću postavku kada

razmatram narativni identitet i pomatrati reprezentaciju individualnog i kolektivnog identiteta.

Na tragu kulturnog pamćenja posmatram kako je reprezentirana trauma – gubitak, strah, bol,

nepripadanje; unutar prošlog, a kasnije i sadašnjeg konteksta.

2.2.3. Poetika postkolonijalne književnosti

Književnost dijaspore ima korijene u osjećaju gubitka, ali i stranosti kao rezultata

imigracije i života u novoj kulturi što me navodi da u njoj promišljam pitanje obespravljenosti

margine, budući da dijasporske grupe nedijelimo prema kulturnoj ili etničkoj određenosti.

Kazazovim riječima, oni su zajednica obespravljenih (Kazaz, 2008:78). U takvim

zajednicama često oživljavaju etnički kolektivni identiteti ili naslijeđe – u ovom slučaju

bosanskohercegovačko, ili moguće regionalno, s obzirom na to da su pisci živjeli u

zajedničkoj bivšoj Jugoslaviji.

Postkolonijalnu teoriju koristim da bih ukazala na kulturološku autentičnost književnosti u

zajednicama obeshrabljenih i razumjela pisca migranta koji na taj način teži pripasti

kulturi/kulturama ili očuvati identitet. Napomenula sam da kada se književnost javlja kao

zahtjev za pripadanjem i izražavanjem u novom kulutrnom kontekstu se približava

postkolonijalnoj poetici i književno djelo postaje pokušaj da se prošlost rekonstruira iz

sjećanja.

Gina Wisker, u Ključnim pojmovima postkolonijalne književnosti, posvećuje cijelo poglavlje

piscima iz dijaspore, koji nose posebnu odgovornost za predstavljanje svoje zajednice i

korijena svoje obitelji u zemlji podrijetla (Wisker, 2010:101) i objašnjava da sama riječ

dijaspora dolazi iz grčkog jezika u značenju raspršiti se. Wisker izrazom postkolonijalan ne

označava samo djela stvorena po svršetku kolonijalne i imperijalne vladavine, nego

namukazuje da je: kolonizacija, odvukavši ljude iz njihove domovine i prislivši ih da se

presele na drugo mjesto, ponekad posredstvom ropstva, na najčešće djelovanjem ekonomske

nužde, neizbježno stvorila dijaspore, baš kao i drugi oblik tlačenja (Wisker, 2010:99).

Zbog svog života u (najmanje) dva imaginarna prostora, zbog dvije ili više kultura u glavi, zbog

uspomena i prošlosti, pisci iz dijaspore zauzeli su jedinstveno pregovaračko mjesto u dijalogu

između zemlje i kulture iz koje su potekli (i u koju će se možda vratiti) i zemlje i kulture koju su

prihvatili. (…) Pisci iz dijaspore pišu o čitavoj raznolikosti aspekata vlastitog života, o tome šta to

znači biti čovjek, a ne samo o autorefleksivnoj svijesti da su tek dio krajnjeg proizvoda, samo

nekakav prilog dijaspori. Mnogi se, međutim, pisci iz dijaspore, dohvaćaju i pitanja koja se bave

identitetom, domovinom i uspomenama, kulturnom promjenom i asimilacijom, te napokon

diskursom (Wisker, 2010: 105).

 

16Problem kolektivnog identiteta je dobio presudno težište njegovom zlouporabom i sužavanjem na čisto

etnonacionalnu paradigmu od 80-ih i nadalje (Hansen-Kokoruš, 2014: 201).

12

Odnosno, pisci iz dijaspore nose svojevrsnu odgovornost da na taj način, u imaginarnom

svijetu, svjedoče o strahotama užasa i stanu na stranu žrtve, a prestanak pisanja smatrali bi

izdajom. Često na taj način učahure svoju traumu i ostaju zarobljeni u tim ulogama (ili dožive

katarzu i razriješe je), pa me ne iznenađuje što uglavnom još uvijek realiziraju narativ traumu

kroz poetiku svjedočenja i antiratno pismo. Zato ću razmatrati kakva je veza u tekstu s

figurama sjećanja i pamćenja, i da li je na taj način reprezentacijom istih moguće ispuniti

uvjete za katarzičku funkciju književnosti koja poseže u sjećanje17 i pamćenje, aktivira ga,

reprezentira traumu, ispisuje je i zatim zaboravlja.

Analiza jezika kolonijalizma i poskolonijalizma, oslanjajući se na taktiku kulturalnih studija,

istražuje reprezentiranje, odnosno pitanje kako nam slike, artefakti i tako dalje mogu pomoći u

definiranju teksta unutar povijesnog i kulturnog konteksta. Ona može istaknuti što je zapravo

prikazano i na koji način, a što je prešućeno i krivo protumačeno (Wisker, 2010: 39).

Stephen Slemon u terminu postkolonijalizam vidi izraz koji se odnosi na skup antikolonijalnih

oblika kulturne prakse, stavova i ponašanja (Wisker, 2010: 39), a Wisker napominje da je

iskustvo iseljavanja i života u dijaspori stvorilo je žarište i područje zanimanja dobrog dijela

postkolonijalne književnosti, teorije i kritike. Jedan je od pokazatelja toga svakako i

zamjena/zbrka termina dijaspora, migrant i postkolonijalano (Wisker, 2010:104). Bez obzira

na terminologiju unutar postmodernog diskursa, ove oblike kulturne prakse posmatrat ću u

narativu trauma slijedeći misao afroamerikanke Toni Morrison18 koja me ponukala da

priznam važnost izražavanja imagirnarnog životaa da pri tome ne zanemarim unutarknjiževni

potencijal ove književnosti; stoga pojam pamćenja vežem za traumu, a pojam zaboravljanja za

reprezentaciju.

Jezik je oblik moći, pa je stoga analiza diskursa ključno područje pri proučavanju

postkolonijalne književnosti i njezina konteksta. Analiza diskursa podrazumijva analizu

verbalnih struktura koje funkcioniraju u tekstu – dakle jezika, izraza i argumenata u koji prenose

reprezentacije uvjetovane kulutrom i omogućene lingvističkim strukturama (Wisker, 2010:118).

 

 

 

 

Petar Milošević

RAZDOBLJA SRPSKE I HRVATSKE KNJIŽEVNOSTI U MAĐARSKOJ

1.

Srpsku i hrvatsku književnost u Mađarskoj stvaraju pripadnici zajednica istorijski trajno odvojenih od matice. To su veće skupine izbeglica iz doba turskog osvajanja balkanskih zemalja i ratova za njihovo oslobađanje  (16, 17. i 18. vek).

 

Sudbina preseljenih zajednica bila je različita: Hrvati se nastanjuju grupno, na zajedničkom području u dve veće celine (Gradišćanski Hrvati na jugozapadu, odnosno Bunjevci i Šokci na jugoistoku Mađarske), dok Srbi žive rasejani od Đura do Segedina, od Sentandreje i Pešte do Mohača i Baje.

 

Pretežni deo Hrvata živeo je na selu i bavio se zemljoradnjom, dok je kod Srba, pored seoskog življa, postojao i gradski i građanski sloj, iz kojeg je kontinuirano stasala inteligencija.

 

U očuvanju nacionalnog i jezičkog identiteta, kod Srba značajnu ulogu je igrala pravoslavna vera i crkva, jezik liturgije i sistem veroispovednih (osnovnih) škola kojih je bilo svuda gde je postojala crkvena opština, dok kod Hrvata katolička vera takvu ulogu nije imala.

 

Do sredine 20. veka između književnosti tih manjina nema dubljih kontakata, čak ni unutar hrvatskih. Posle Drugog svetskog rata dolazi do kulturnog sjedinjavanja u okvirima zajedničke «južnoslovenske» štampe i izdavačke delatnosti, da  bi se posle 1990. opet došlo do podele na srpsku i, sada već – barem organizaciono – jedinstvenu hrvatsku književnost.

 

2.

Hrvatska književnost u Mađarskoj bila je manjinska književnost u bližem ili daljem dosluhu s matičnom literaturom (u doba nacionalnog romantizma taj dosluh je bliži, 1950-ih i 60-ih godina razlike su veće).

 

Status srpske književnosti u Mađarskoj tokom vekova više puta se menjao. U prvim decenijama, krajem 17. i u prvoj polovini 18. veka, to je «evakuisana» matična književnost, kasnije, krajem 18. i u prvoj polovini 19. veka ona je izmešteni centar nacionalne književnosti. U drugoj polovini 20. veka i srpska književnost se uključuje u zajedničku «južnoslovensku» književnost u Mađarskoj, a posle razlaza od 1990. gravitira ka matičnoj literaturi, što se očituje i u stilsko-poetskom zbližavanju, i u izdavačkoj saradnji (up. zajednička izdanja i objavljivanje knjiga peštanskih srpskih pisaca u matičnoj zemlji).

 

3.

Posebna pojava je dvojezičnost. Uprkos činjenici da je čuvanje maternjeg jezika elementarni uslov manjinske književnosti, iskušenje dvojezičnosti je veliko, što potvrđuje njena duga tradicija i intenziviranje u novije doba (paralelno s jačanjem jezičke asimilacije).

 

Sociopsihološka osnova iskušenja dvojezičnosti krije se u tome da manjinski pisci u Mađarskoj mađarski jezik doživljavaju kao jezik učenosti i erudicije. (I Puškin je došao u iskušenje da piše pesme na francuskom.) Kod pisaca onih naraštaja koji već bolje govore mađarski nego srpski ili hrvatski, želja za oglašavanjem (i) na mađarskom jeziku, sasvim je razumljiva.

 

U ranijim vekovima ta pojava bila je karaterističnija kod Srba, kod kojih među dvojezičnim piscima ima takvih velikih imena kao što je Mihailo Vitković, dok se u novije doba susreće i kod hrvatskih književnika u Mađarskoj.

 

Dvojezičnost ima dva tipa: autoprevod ili različita dela na dva jezika.

 

4.

Zahvaljujući dvojezičnosti i dvokulturnosti, među manjinskim piscima nalazimo književne posrednike i prevodioce. Efekat njihove delatnosti ponekad zadire u slojeve književne istorije: na primer u srpskoj književnosti jedini izdanak sentimentalnog ljubavnog romana u pismima dao je Vitković – prevodom romana mađarskog pisca Jožefa Karmana, a u pojavljivanju dvanaesterca u srpskoj poeziji bitnu ulogu su odigrali Zmajevi prevodi Petefija i Aranja. Takvi primeri, pak, problematiku manjinske književnosti povezuju s pitanjima komparatistike.

 

5.

Neposredno posle doseljavanja hrvatska i srpska književnost u Mađarskoj stoje u znaku religiozne tematike i crkvene pismenosti. Hrvati su se našli u vrtlogu ovdašnje borbe katolicizma i protestantizma, pa su i njihovi sveštenici pisali teološke rasprave, poučne knjige i duhovne pesmarice. Srbi nastavljaju prepisivačku delatnost, stimulisanu liturgijskim potrebama doseljenika. Iz sentandrejske prepisivačke škole račanskih kaluđera, međutim, izrasta takva krupna ličnost srpske literature kao što je Gavril Stefanović Venclović.

 

U 19. veku hrvatsku književnost u Mađarskoj zahvata uticaj književnosti hrvatskog preporoda (ilirskog pokreta), istina sa nekoliko decenija zakašnjenja, kada posle nagodbe 1868. dolazi do razočarenja zbog nepovoljnosti zakona o nacionalnim manjinama. Ivan Antunović, vodeća ličnost bunjevačke književnosti u Mađarskoj, pokreće «Bunjevačke i šokačke novine» s književnim dodatkom «Vila» (u Kalači 1870–1873), a objavljuje i pripovetke i roman. Najznačajniji bunjevački pesnik je tada Ante Miroljub Evetović, zatim pesnik i pripovedač Ivan Petreš, dok kod Gradišćanskih Hrvata takav značaj ima pesnik Mate Meršić Miloradić.

 

U srpskoj književnosti 19. veka odigrava se veoma zanimljiva pojava: osnove nove, moderne nacionalne kulture stvaraju se van matice, u dijaspori. Srbi u Mađarskoj živeli su isto kao Mađari. Stanovali su u sličnim kućama, nosili sličnu odeću, jeli sličnu hranu i pohađali iste fakultete. Prirodno je da su postavljanje temelja kulture započeli tako kako su videli od Mađara. Kazinci reformira mađarski jezik? Srbi imaju sto puta više razloga za to, kažu peštanski studenti Sava Mrkalj i Luka Milovanov, od kojih će Vuk Karadžić dobiti i podsticaj i konkretne ideje. Mađari se smeju komedijama Kišfaludija i Čokonaija? Joakim Vujić priređuje srpsku predstavu na Rondeli. Mađari pokreću novine? Pokreću ih i Srbi, prvo u Beču zatim u Pešti. Mađari imaju čuvene studentske domove? Sava Tekelija osniva u Pešti kolegij koji kasnije dobija ime Tekelijanum. Mađari 1824. osnivaju akademiju? Godinu dana kasnije srpski trgovci u Pešt osnivaju Maticu srpsku.

 

Srpska poezija od Zmaja i Jakšića do Veljka Petrovića i Crnjanskog bila bi sigurno drugačija da ovi pesnici nisu znali mađarski i nisu čitali (i voleli) u originalu Petefija odnosno Adija, a pitanje je da li bi Kostić i Jakšić ikada napisali svoje romantičarske istorijske tragedije da nisu poznavali dramu Ban Bank Jožefa Katone, kao što ni Jakov Ignjatović ne bi postao «realista pre realizma» da nije poznavao i čitao u originalu tadašnje mađarske romane kojih je, takvih kao što su njegovi, bilo na pretek.

 

Da li to znači da Zmaj i Jakšić, Veljko Petrović i Crnjanski, Kostić i Ignjatović spadaju u kategoriju «manjinska književnost» ili «srpska književnost u Mađarskoj»? Sigurno ne, mada bi se to – pored navedenih literarnih argumenata – moglo potkrepiti i podacima o mestu rođenja prema tadašnjim geografskim kartama.

 

Ipak, dilemu razrešava odgovor na pitanje pripadnosti književnom modelu; a svi oni pripadaju modelu srpske nacionalne književnosti. Štaviše, oni su oni koji je/ga stvaraju.

 

6.

Posle Drugog svetskog rata Srbi, Hrvati i Slovenci u Mađarskoj sjedinjuju se u Južne Slovene, osnivaju zajedničku društveno-političku organizaciju (savez), izdaju zajedničke novine i godišnjak (kalendar), stvaraju zajednički školski sistem na vrhu sa srpskohrvatskom gimnazijom u Budimpešti, a opredeljuju se i za zajednički jezik koji spominju pod neutralnim nazivom «naš jezik», koji se u početku, 1950-ih godina, zbog preimućstva srpske inteligencije u javnom životu, realizuje pretežno u ekavskoj varijanti s istočnom leksikom, da bi kasnije prevladala paralelna upotreba ekavice i ijekavice odnosno srpske i hrvatske leksike kao i ćirilice i latinice (npr. u novinama mešovito).

 

Te jezičke promene odigrale su se i u književnoj praksi, pa se od druge polovine 1960-ih, na osnovu  jezičke varijante može razlikovati nacionalna pripadnost autora.

 

7.

Od 1945. do kraja 1960-ih godina književni tekstovi objavljuju se sporadično, na slobodnim flekama novina i kalendara, 1970-ih počinje izdavanje knjiga, a 1980-ih izlazi književni prilog novina («Neven», 1982–1988) i samostalan književni časopis («Glas», 1989–1990).

 

1950-ih dominira parolaška poezija o izgradnji socijalizma, socrealizam prožet jugoslovenskim i južnoslovenskim patriotizmom. Kasnije, 1960-ih, u prvi plan dolazi neoromantičarska poezija o ljubavi prema zavičaju, rodnom selu i maternjem jeziku, pesništvo manjinskog patriotizma i rodoljubivog pejzaža. U trećem periodu, krajem 1970-ih, počinje povlačenje u subjektivne sfere, što će potpuno prevladati u poeziji generacije koja nastupa i dominira 1980-ih godina.

 

U pogledu žanrova sve vreme prevladava poezija, prozu zastupaju malobrojni pripovedači, dok dramskog stvaralaštva praktički i nema.

 

Iz doba socrealizma izdvaja se ženski lirski glas Roze Vidaković, u sledećem razdoblju tipična je melodičma poezija Marka Dekića, a iz tog perioda izranja i najsnažnija pesnička ličnost hrvatske poezije u Mađarskoj, Josip Gujaš Džuretin, koji u svojoj ispovednoj lirici intonira tragične motive. U ovo razdoblje spada pesništvo Stojana Vujičića koji peva o srpskom rastočenju u vremenu i prostoru i ličnim nemirima vezanim za taj dožviljaj. U generaciji koja obeležava deceniju 1980-ih, najsnažniji je hrvatski (ali dvojezični) pesnik Đuso Šimara Pužarov koji pesničko ispovedanje povezuje s vizuelnošću. Jolanka Tišler piše pravu žensku liriku i izdvaja se svojim pesmama na kajkavskom dijalektu. Vojislav Galić peva o srpskom nestajanju, o «umiranju groblja», Dragomir Dujmov o rokerskoj sadašnjici i mitskoj prošlosti i srpskoj istoriji. Od pripovedača hrvatski pisac Mijo Karagić piše o svakodnevnom životu manjinskog intelektualca, srpski književnik Predrag Stepanović u stilu proze u trapericama govori o sukobu ideala i stvarnosti, dok u svojim zavičajnim mohačkim pripovetka primenjuje poetiku stvarnosne proze.

 

8.

Posle razdvajanja institucija i novina (1990, 1991) srpska i hrvatska književnost u Mađarskoj osniva nove forume: izlazi «Almanah Srpskih narodnih novina» (1991–1997), srpski književnici obnavljaju «Neven» (2003), Hrvati pokreću časopis «Riječ/Rič/Reč» (1996–1999) i «Poglede» (2002).

 

Javljaju se i nova imena (kod Hrvata Matilda Belč, kod Srba Milan Stepanov i dvojezični pesnik Nikola Radosav) i novi žanrovi (kod Srba je upadljiva pojava romana, za što je, pored Milana Stepanova i Dragomira Dujmova, najveći krivac autor ovog prikaza).

 

Literatura

Martin Meršić: Znameniti i zaslužni Gradišćanski Hrvati. Čakavski sabor, 1972.

 

Đuro Vidmarović: Suvremeni tokovi u pjesništvu madžarskih Hrvata. Zagreb, 1991.

 

Petar Milošević: Ogledi i kritike. O savremenoj književnosti Srba i Hrvata u Mađarskoj. Budimpešta, 1991.

 

Stjepan Blažetin: Književnost Hrvata u Mađarksoj od 1918. do danas. Osijek, 1998.

 

Petar Milošević

Razdoblja srpske i hrvatske književnosti u Mađarskoj.

U: Književnost na jezicima manjina u Podunavlju.

Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2004. 129–134.

 

 

 

Književnost na jezicima manjina u Podunavlju.

Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2004.

Petar Milošević: Razdoblja srpske i hrvatske književnosti u Mađarskoj.

129–134.

Dijana Hadžizukić

PITANJA IDENTITETA U ROMANIMA

BOSANSKOHERCEGOVAČKE KNJIŽEVNOSTI U DIJASPORI

U tekstu su analizirani romani Aleksandra Hemona Nije ovo tvoje (2018), Bekima Sejranovića Dnevnik jednog nomada (2017) i Semezdina Mehmedinovića Me’med, crvena bandana I pahuljica (2017) kao najnovija književna ostvarenja bosanskohercegovačkih autora u egzilu.

Polazeći od pretpostavke da svaki od ovih romana donosi topose emigrantske literature kao što

su granični identitet, kulturna nostalgija, nomadsko stanje, protagoniste koji su socijalni

autsajderi, propitujemo međusobne sličnosti i razlike među romanima, kao i promjene unutar

svakog od opusa pojedinačno. S obzirom da je proza koju stvaraju spomenuti autori zasnovana

na stvarnosti, te kombinaciji fikcijskog i fakcijskog, u analizi su bile nezaobilazne neke

biografske činjenice i fragmenti iz intervjua koji se dotiču teme iseljeništva i njihove pozicije u

novoj domovini i novom jeziku.

Ključne riječi: Aleksandar Hemon; Semezdin Mehmedinović; Bekim Sejranović, egzil;

autobiografska proza; identitet

UVOD: O FLUIDNIM, HIBRIDNIM I POLICENTRIČNIM

IDENTITETIMA KNJIŽEVNOSTI U EGZILU

I ne plašim se promjena, ničega se ne plašim. Meni se već sve dogodilo.

S obzirom na narastanje migrantske književnosti, sve je više i tekstova koji se bave

djelima književnika u emigraciji, odnosno, transnacionalnom književnošću koja je

krajem 20. i u 21. vijeku postala globalni fenomen čiji prestiž konkurira mo[1]Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

nolingvalnim nacionalnim književnostima kakve poznajemo od 19. vijeka. Umjetnost

druge polovine 20. vijeka je sa postmodernom kulturom, filozofijom i književnošću

progovorila o decentriranom subjektu u raspršenom svijetu u kojem je identitet

kulturni konstrukt i/ili proizvod jezika i različitih politika moći. Dodamo li tome

informacijsko-tehnološki napredak, globalizaciju, nomadski način života i velike

migrantske talase 21. vijeka, kompletirat ćemo skup činilaca jednog globalnog

ambijenta u kome identitet koji više nije određen ni geografijom ni historijom ni

kulturom jednog prostora. Identitet savremenog čovjeka opisujemo unutar pojmovnih

kategorija fluidnosti, premještanja, hibridnosti i liminalnosti, uz generalni stav da

identitet sadrži koliko mišljenje nas o samima sebi, toliko i drugih o nama. U

savremenoj literaturi identitet se najčešće definira kao relacijski koncept, a kontekstu

širenja globalizacije i odgovora na nju i kao vrsta otpora, kroz naglašenu

kulturalizaciju identiteta. Drugim riječima, „Možemo ga relativizirati, ali ne i

apsolutno ukinuti. Možemo ga apsolutizirati, ali ne i spasiti od relativizacije. […]

Identitet nije ni puka fikcija ni homogeni entitet“ (Kalanj 2010: 120). Jer, da je tek

puka fikcija ne bi bio toliko važan.

U tekstu „Razmišljanja o egzilu“ Edward Said egzil vidi kao „neizlječivo

svjetovan i nepodnošljivo povijestan; ljudska ga bića donose drugim ljudskim bićima

i upravo je egzil, poput smrti, ali bez konačnog milosrđa smrti, otrgnuo milione ljudi

od onoga što im pružaju tradicija, obitelj i zemljopis“ (Said 2005). Kada je u pitanju

bosanskohercegovačko tlo, slobodno možemo reći da nema raseljenijeg prostora,

kako lokalno, tako unutar novostvorenih balkanskih država, a zatim i širom svijeta.

Ono što je postmodernost učinila na globalnom nivou (kriza identiteta na ličnom,

nacionalnom i općekulturnom nivou) na prostoru Balkana su dodatno usložnili ratovi

s kraja XX vijeka. S postmodernističkim disperzijama ali i historijskim raspadom

velike jugoslovenske socijalističke priče, pojavile su se brojne „male priče“ koje su

se htjele nametnuti kao nove „velike priče“, jer kriza i neizvjesnost nacionalnog,

kulturalnog i ličnog identiteta neizostavno dovodi do jačanja svijesti o vlastitoj

posebnosti. Pozivajući se na niz referentnih autora na to ukazuje i Vedad Spahić

prepoznajući slične pojave ne samo u ovdašnjim regionalnim okvirima nego i na

općem, mundijalnom planu, gdje se kao kontratrend identitetskom rastakanju

prouzrokovanom globalizacijom javlja jednako snažan refleks okretanja etnicitetu i

esencijalističkim formatima kolektivnog i individualnog sopstva (Spahić 2016: 119).

Analogno tome, ukoliko se pojedinac nađe u drugoj/tuđoj kulturi, koja relativizira

njegov identitet, on još jače traga za njim. Brojni značajni autori bosanskoherce[1]govačke književnosti – Irfan Horozović, Dževad Karahasan, Zilhad Ključanin,

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

Stevan Tontić, Mile Stojić, Igor Štiks, Andrej Nikolaidis, Miljenko Jergović, Seme[1]zdin Mehmedinović, Aleksandar Hemon, Refik Ličina, Bekim Sejranović, Kemal i

Sead Mahmutefendić… – bježeći od rata ili progona određeno vrijeme proveli su van

Bosne i Hercegovine. Neki od njih su se vratili, dok su drugi ostali u svojim novim

domovinama. Autori koji nas zanimaju u ovom istraživanju su Aleksandar Hemon,

Semezdin Mehmedinović i Bekim Sejranović. Odabrani su jer pišu djela visoke

umjetničke vrijednosti, zahvaljujći kojima su i u novim sredinama prepoznati kao

značajni književnici. Tom prvom zajedničkom imenitelju pridružuje se drugi,

diferencijalni, razlog našeg interesa za romane ovih pisaca – to su njihove različite

biografije i razlozi odlaska, a onda i (ne)povratka.

Aleksandar Hemon se 1992. u SAD zatekao na studijskom boravku, pratio ratna

dešavanja u Bosni, osobito rodnom Sarajevu, ali sve do 1995. nije napisao ništa. Nije

se vratio i danas piše na engleskom jeziku. U jednom od intervjua za Guardian je

rekao: „Nisam mogao pisati na bosanskom, jer sam bio odsječen, i to je bilo

traumatično. Hodao sam, slušao, pušio i radio poslove na kojima nisam mogao ništa

osim misliti o onom što sam izgubio. Bio sam odsječen od mog jezika, prijatelja koji

su se raspršili, bez kontakta s njima. Morao sam potpuno izmisliti svoj život“1

. Danas

Hemon smatra da ne živi imeđu dva prostora nego je „u umnom prostoru gdje se ta

dva prostora preklapaju“ što predstavlja u određenom smislu privilegiranu poziciju.

Semezdin Mehmedinović je rođen u Kiseljaku kod Tuzle, ali je studirao i živio u

Sarajevu u kojem je proveo i rat. Iz Sarajeva je otišao u oktobru 1995. Godine 1996.

traži azil u Americi, a njegova knjiga Sarajevo blues (1998) jedna je od kultnih

književnih svjedočanstava o Sarajevu pod opsadom. Nije se vratio. U svom pos[1]ljednjem romanu Me’med, crvena bandana i pahuljica je, između ostalog, napisao:

„A završio sam kao zatočenik na velikom kontinentu, sam i bez sagovornika. Stranac.

I još sam se navikao na tu samoću, prihvatio je kao nagradu za greške koje sam u

životu počinio.“ No, iz intervjua od 04. 07. 2018. saznajemo da se Mehmedinović

sada i u Sarajevu osjeća kao stranac, pa ipak, na pitanje da li će se vratiti odgovara:

„Sada mogu prvi put reći kako je izvjesno da se u nekoj skoroj budućnosti vraćam,

samo mi treba malo vremena da napravim reda oko sebe, da završim neke poslove,

tako da se ne vratim kući kao poražen čovjek. I ne plašim se promjena, ničega se ne

plašim. Meni se već sve dogodilo.“2 Za razliku od Aleksandra Hemona,

Mehmedinović ne piše na engleskom jeziku.

1 https://www.jutarnji.hr/kultura/knjizevnost/od-odrastanja-u-sarajevu-do-obiteljske-traume-u-americi/1202207/

(17. 01. 2019.)

2 https://www.urbanmagazin.ba/semezdin-mehmedinovic-meni-se-vec-sve-dogodilo/ (17. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

Konačno, Bekim Sejranović rođen je u Brčkom, školovao se u Rijeci, a onda

1993., zbog nemogućnosti da nastavi studij ali i moguće deportacije iz Republike

Hrvatske čiju domovnicu nije imao, odlazi za Norvešku. Kao pravi savremeni nomad

Sejranović je živio u Kristiansandu, a zatim studirao, radio i živio u Oslu. Od 2011.

do 2014. godine živio je u Ljubljani, a od 2015. u Zagrebu sa povremenim odlascima

u Oslo. Roman Tvoj sin Haklberi Fin je 2015. objavio najprije na norveškom jeziku,

ali, kako sam kaže, iz finansijskih razloga, dok sve ostalo piše i objavljuje na

hrvatskom standardnom jeziku. Za Norvešku ovaj autor kaže da je i voli i ne voli –

baš kao i Bosnu, no već u narednoj rečenici intervjua kaže: „Stvari koje ne volim kod

nas isto kritiziram, naprimjer korupciju i nacionalizam“3

. Podvlačimo riječi kod nas,

jer i nakon više od dvadeset godina života u Norveškoj Sejranovićev svijet se dijeli

na nas i njih. Na pitanje gdje se danas osjeća najsretnijim Sejranović kaže da je to na

brodu, na Savi, dakle, u Brčkom! On Norvešku nije izabrao nego je to bila jedina

zemlja koja je još primala izbjeglice, ostale zemlje su već bile zatvorile svoje granice.

Dakle, Sejranović je izbjeglica, Mehmedinović i Hemon iseljenici. Za razliku od

Irfana Horozovića i onih književnika koji su se po prestanku rata odmah vratili u

Bosnu i Hercegovinu, Mehmedinović je iz Bosne tek tada otišao. I Mehmedinović i

Sejranović planiraju povratak u dogledno vrijeme. Samo je Hemon svoju kuću u

jeziku našao izvan maternjeg, druga dvojica nisu. Mehmedinović je osjetio rat na

svojoj koži ostali nisu; Sejranović i Hemon nisu birali zemlju u koju će otići, a

Mehmedinović jeste. Niko od njih nije egzilant u klasičnom smislu poput Nabokova,

Složenjicina, Ruždija i drugih, jer održavaju stalnu komunikaciju sa domovinom, pa

je i upotreba pojma egzilant u radu na određen način izbor pod inercijom njegova

sveprisustva u književnoj teoriji i kritici, a u nedostatku adekvatnije riječi kojom

bismo obuhvatili zajedničko značenje riječi prognanik, izbjeglica i iseljenik.

Zajednički su im djetinjstvo i bosanski korijeni, a različite poetike. Svi oni, uostalom

kao i svi mi, žive u savremenom svijetu svojevrsne izmještenosti, multipliciranih

identiteta, kulturnog preklapanja (danas se čini nemogućim ‘šantićevski’ identitet:

rođen, živio i umro u Mostaru, pisao o Mostaru i pjevao ‘ostajte ovdje’), a izmješteni

ljudi u pravilu uvijek gledaju prema nazad – bilo da je to pogled k patnji ili zlatnom

dobu. Bekim Sejranović kaže: „Nisam protiv toga da čovjek ima više identiteta, ako

se malo razmisli o nama Bosancima, ima nas svugdje po svijetu, neki odu i probaju,

neki se vrate, neki idu dalje. Takva je sudbina nas Bosanaca, rasuli smo se po

3 https://www.lupiga.com/vijesti/razgovor-s-bekimom-sejranovicem-bosna-je-sjebana-ali-norveska-je-gora

(15. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

svijetu“4

. I svi u sebi, više ili manje, nose nostalgiju koja u konačnici rezultira pričom.

„Nostalgija je vatra na kojoj se grije naša potreba za pričom, za svakim oblikom

ličnog narativa“5

, smatra Semezdin Mehmedinović. U književnom djelu svakoga od

spomenutih autora, ma koliko se međusobno razlikovali, prepoznat ćemo temeljne

egzilantsko-prognaničke topose kao što su nomadsko stanje, kulturna nostalgija,

gubitak osjećaja realnosti, podvojenost njihovih ličnosti ili naratora, protagoniste koji

su socijalni autsajderi, odnosno, kako je napisao Soren Frank u knjizi Migracija i

literatura, vagabundsku perspektivu, nedovršenost i rizomatičnost narativne forme,

te heteroglosiju na stilističkom nivou. Frankov model migrantske literature je i razlog

zašto naše razmatranje uključuje biografije autora. Naime, uz već spomenuti stilistički

nivo, Frank govori i o socijalnom nivou ove književnosti koji podrazumijeva

biografiju autora, biografiju karaktera, naciju odnosno hibridni identitet, te pitanja

globalizacije i mobilnosti (Frank 2008). U svim djelima koja čine korpus ovog

istraživanja primijetan je specifičan odnos između fikcije i fakcije, te akcenat na

dnevničkoj i ispovjednoj formi, kao da je život obilježen ratom, migracijom i

izmještenošću u drugu kulturu sam po sebi fikcionalan. „Nema te fikcije koja može

nadići stvarni život. A najbolje je kad se fikcija nadoveže na stvarnost ili obratno.

Sve se može povezati pričom. Sve je priča, sve počinje sa Bio jednom jedan…“6

, kaže

Sejranović. „U individualnom iskustvu, […], biografija postaje nužan temelj identiteta,

koji se neprestano proživljava i tumači kroz promjenjivi filtar pamćenja. Individualna

povijest obnavlja se kroz ponovljene naracije, a život se odvija kao slijed naracija“

(Melucci 2006: 71). Za književnost u egzilu općenito je karakterističan mimetičan

odnos prema, uglavnom, traumatičnoj prošlosti, te evokacija kulturno semiotiziranih

toposa zavičajnog svijeta.

Jednu od najpoznatijih definicija nostalgije dala je Svetlana Boym: „Nostalgija je

bol usled vremenske udaljenosti i izmeštanja. Restorativna nostalgija brine se za oba

ova simptoma. Udaljenost se kompenzuje intimnim iskustvom i dostupnošću željenog

objekta. Izmeštanje se leči povratkom domu, osobito kolektivnom. (…) Restaurativna

nostalgija evocira nacionalnu prošlost i budućnost; reflektivna nostalgija je više

vezana za pojedinca i kulturno sjećanje… Nostalgija prvog tipa naginje prema

kolektivnim slikovnim simbolima i oralnoj kulturi. Nostalgija drugog tipa je više

orijentisana prema pojedinačnom narativu koji vrednuje detalje i obilježja sjećanja,

4 https://www.azra.ba/intervju/46572/bekim-sejranovic-knjizevnik-zaljubljen-u-brcko-savu-od-norvezanki-sam[1]definitivno-odustao-od-bosanki-jos-nisam/ (17. 01. 2019.)

5 https://www.urbanmagazin.ba/semezdin-mehmedinovic-meni-se-vec-sve-dogodilo/ (17.01.2019.)

6 https://www.tportal.hr/kultura/clanak/bekim-sejranovic-o-pisanju-ranama-proslosti-ovisnosti-i-zivotnom-ap

surdu-20161108 (17. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

vječito odgađajući povratak kući ” (Boym 2005: 56). Reflektivna nostalgija, kao što

ćemo kasnije pokazati, dominantna je u djelima Aleksandra Hemona, Semezdina

Mehmedinovića i Bekima Sejranovića, te na presudan način utječe na koncepte

identiteta. Izdvojit ću samo nekoliko opozicija: mi migranti / oni domicilni; mi

migranti / oni u domovini; kulturno prilagođavanje / odbijanje asimilacije; opozicije

i trinitete unutar poetike sjećanja na gradove kao mjesta pamćenja i vlastite

identifikacije: Sarajevo / Chicago; Sarajevo / Washington; Brčko / Rijeka / Oslo…

Tvorba kulturnog identiteta na kolektivnom nivou, prema Dubravki Oraić-Tolić,

prolazi kroz faze imaginacije, ideologiziranja, naturaliziranja i institucionaliziranja,

te „napokon stereotipiziranja“ gdje dolazi do okamenjenja „[…] kao posljednje tačke

prepoznatljivoga Ja/Moje/Mi/Naše, odnosno Ti/Tvoje/Vi/Vaše“ (Oraić-Tolić 2006:

291).

I, konačno, važno je naglasiti da proces stvaranja hibridnog identiteta ima i

povratni utjecaj na matični književni prostor u kojem su ovi autori izuzetno čitani i

cijenjeni. Ne upisuje se, jednosmjerno, prošlost i nostalgija za odsutnom domovinom

u njihova književna djela, nego i njihova djela utječu na kulturni i književni prostor

domovine. O bosanskohercegovačkoj migrantskoj književnosti u tome je smislu Enes

Duraković, između ostalog, pisao kao o tekstovima koji „obogaćeni u sasvim novom

kulturnom horizontu složenih interkulturnih preplitanja“, bitno mijenjaju i uslo[1]žnjavaju „opsesivnu figuru drugosti i tradicionalnu predstavu o prividno autohtonim

poetičkim sistemima naših nacionalnih književnih kanona“ (Duraković 2012: 375).

Nema više zapečaćenih nacionalnih književnih kanona, danas govorimo o

interliterarnim zajednicama i transnacionalnim književnostima.

Život ovdje i život tamo sintagme su koje u dobroj mjeri sublimiraju iskustvo

migrantskog života, a u slučaju bosanskohercegovačkih autora uvijek nailazimo i na

život prije i život poslije rata. Zato Aleksandar Hemon, objašnjavajući naslov svoje

knjige Knjiga mojih života, kaže da ljudi njegove generacije imaju najmanje ta dva

života: „Traumatično iskustvo rata i izmiještanje dovodi lako do toga da se život gleda

kao da ima dva poluvremena, ono prije i ono poslije. Oporavak od toga svega

zahtijeva da se uspostavi neki kontinuitet. To me nagnalo da počnem da razmišljam

o pluralu, o množini tih života.“7

U nastavku teksta ćemo se detaljnije baviti recentnim djelima spomenutih autora,

i to: Nije ovo tvoje Aleksandra Hemona (2018), Me’med, crvena bandana i pahuljica

(2017) Semezdina Mehmedinovića i Dnevnik jednog nomada (2017) Bekima

7 https://www.radiosarajevo.ba/metromahala/lica/aleksandar-hemon-moja-generacija-ima-najmanje-dva[1]zivota/125263 (18. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

Sejranovića. Prve dvije su napisali naši „Amerikanci“ na engleskom, odnosno,

bosanskom jeziku, a drugu je napisao naš „Norvežanin“ na našem jeziku. Biografski

gledano, Sejranović je pravi nomad koji nema porodicu, nema ni kuću ali ima brod;

Mehmedinović ima porodicu i dom, ali ne i kuću u novom jeziku; Hemon ima

porodicu i dom, i usvojeni jezik nove kulture u kojoj živi, a jezik je dom. U Dnevniku

jednog nomada Sejranović piše: „Za razliku od Hemona, ja se nisam osjećao ni

izmještenim, ni u egzilu, ni u domovini, ni nigdje. Ili možda točnije, bio sam

istovremeno sve to nabrojeno, ali opet ništa dovoljno da bih mogao reći: to sam. […]

Kod mene se sve zbrkalo i pomiješalo“ (Sejranović 2017: 99). Potrebno je

napomenuti da bi bilo veoma zanimljivo detaljnije (nego to ovo ograničeno

istraživanje može) posmatrati i promjene unutar pojedinačnih opusa ovih pisaca kroz

vrijeme, a u odnosu prema pitanjima identiteta, baš kao i konvergencije odnosno

razlike komparativno, među njihovim opusima.

OD NEVIDLJIVOSTI PREKO DRUGOSTI DO PREKLAPANJA

Kad sam tamo, nisam tu. Ovdje, tamo, gdje god

da sam, uvijek sam negdje odsutan.

O književnom djelu Aleksandra Hemona napisano je mnogo značajnih tekstova, a

njegova visoka reputacija kako u američkoj, tako u bosanskohercegovačkoj

književnosti je neupitna. Za fokus interesa našega rada od centralne važnosti je tekst

„Topografska i temporalna nostalgija u prozi Aleksandra Hemona“ Davora

Beganovića koji istražuje pojavne oblike nostalgije definirajući je kao medicinski, a

zatim i kulturalni pojam. Razlikuje pritom restaurativnu nostalgiju vezanu za

kolektivnu prošlost i apsolutne istine, te reflektivnu koja se tiče pojedinca i propituje

njegove u prošlom životu nepobitne ideale.

Hemon semantizira zavičajne topose želeći materijalizirati gubitak i „popuniti

pukotinu koja se otvorila u njima na mjestu na kojem se ranije nalazila šarena slika

koja je dijelila i spajala, ali koju nije bilo nužno uništiti da bi se dosegao tobožnji viši

cilj“ (Beganović 2009: 73). Sam Hemon kaže da se „kao osoba formirao u Sarajevu,

ali ta je osoba prakticirala svoj život u Americi, na osnovu onoga što je naučila u

Sarajevu“8

. U prvoj knjizi Pitanje Bruna (2000), u pripovijeci „Slijepi Jozef Pronek

i mrtve duše“ piše o Bosancu Proneku i kulturnim šokovima koje doživljava u

8 https://www.tportal.hr/kultura/clanak/aleksandar-hemon-o-poraznoj-americkoj-stvarnosti-bosni-i-mracnoj-bu[1]ducnosti-20170525 (18. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

Americi – njegovi sugovornici misle da je Rus ili Čeh, o njegovoj domovini, ni bivšoj

ni sadašnjoj ne znaju ništa, a slike izmasakriranih ljudi u Sarajevu su im preteške za

gledanje. Iako je pripovijetka autobiografska, glavni lik ima izmišljeno ime, a lik

imena Hemon (iz Dominikanske Republike) se pojavljuje u sporednoj ulozi kao

kolega smetljar. Rekli bismo, decentrirani subjekt posmatra sebe izvana uz

neizostavnu autoreferencijalnost: „Mi se nalazimo u privilegovanoj poziciji iz koje

možemo zaključiti da je njegov slijed misli bio gonjen strahom od „Šta će biti sa

mnom?“ (Hemon 2004: 141) U Bosni traje rat o kojem sluša u televizijskim

izvještajima, a u Americi je na dnu društvene ljestvice gdje i ostaje neprekidno

sanjajući Sarajevo, sada potpun neznanac samom sebi. Pronek živi u nekoj vrsti

bunila, nevidljiv za sve, mijenja poslove, i onda, uz mileram, mladi luk i ražov hljeb

osjeti bolnu nostalgiju: „Talas tople tuge obuzeo mu je čula, osjećaj izolovanosti,

odvojenosti, bez naznake odakle potiče“ (ibid: 179).

Shvativši šta mu se desilo on pred sobom vidi Sarajevo „dok mu je čelična kugla

nostalgije mljela utrobu“ (ibid: 180). Metafore izašao iz svog života, živjeti u izmaglici

drugosti, ja sam oksimoron, i slične, retorički su obilježile ovu pripovijetku čiji

protagonista nakon povratka u Sarajevo konačno odlazi u SAD. Na aerodromu je

oklijevao, a onda krenuo kroz detektor metala: „Onda je pogledao u našem pravcu,

ali nas, s one strane izlaza nije mogao vidjeti. Mi smo čekali, svjesni da on nema

kuda. Ali on nije pokazivao želju da prijeđe na onu stranu“ (ibid: 192). Narator i na

ovom mjestu autoreferencijalno ukazuje na vlastitu poziciju. On zna Pronekovu

muku.

Pitanje identiteta iščitavamo i iz naslova Hemonovog prvog romana Čovjek bez

prošlosti (2004). Slijedi roman o čikaškom emigrantu Vladimiru Briku – Projekt

Lazarus (2008), zatim Ljubav i prepreke (2009), knjiga pripovjedaka također pisana

u ključu egzilantske proze. U autobiografskoj Knjizi mojih života (2013) čitamo kako

su Hemonovi roditelji svoj novi život uspostavljali na razlici „[…] između nas i njih

– gdje smo mi bili Bosanci ili bivši Jugoslaveni, a oni čisti Kanađani“ (Hemon 2013:

19). Među brojnim nepomirljivim opozicijama narator izdvaja različit odnos prema

hrani: „Mi volimo kad se hrana polako i dugo krčka (sarma je savršen primjer), dok

je oni jednostavno bace na veoma vruće ulje i gotova je za tren. Naše krčkajuće

sklonosti odraz su naše ljubavi prema jelu i, samim tim očigledno, naše ljubavi prema

životu. […] Oni su bili ne-mi, mi smo bili ne-oni“ (ibid: 19-20). Kada govori o romanu

Kako su nastali ratovi zombija (2015) Hemon kaže da u tom romanu ima i Amerike

i Bosne te da je jednako nov za obje grupe čitatelja, „[…] jer je ta situacija postojanja

u prostoru preklapanja relativno nova, i u svijetu, i u Bosni i u američkoj

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

književnosti“9

. Primijetan je, dakle, pomak u poimanju identiteta: od početne

nevidljivosti i potpune drugosti, preko: mi smo bolji od njih, do preklapanja Bosne i

Amerike.

Hemonova knjiga Nije ovo tvoje (2018) ispisana je kao knjiga sjećanja na

djetinjstvo u Sarajevu. Naslov dolazi iz jedne situacije u kojoj dječak, bijesan što mu

se drugovi ne daju igrati jer je zakasnio, udara nogama haustorska vrata dok ga stariji

komšija ljutito opominje: „Nije ovo tvoje!“. Vrata su socijalistička, zajednička, svi

smo ih smatrali svojim, a opet, nisu bila naša. Ispostavilo se da nisu naša. Mogao bi

se ovakav naslov pročitati u metaforičkom širenju na kompletnu Hemonovu

sarajevsku prošlost (na istom fonu je naslovna fotografija pionirske kape i marame

bez djeteta koje ih nosi; nedostaje lice) – ništa tu više nije njegovo. S druge strane,

sve je itekako njegovo. Zašto bi inače napisao ovu i ovakvu knjigu kad to ne bi bilo

njegovo?

Knjiga počinje poput bajke: „U davno prošlo vrijeme, iza sedam gora i sedam

mora, na planini po imenu Jahorina….“ (Hemon 2018: 5) dešavalo se nešto negdje

što autor naziva „svojim prethodnim životom“. Priča je to o odrastanju, porodici,

ukrajinskom porijeklu Hemnovih, roditeljima i putovanjima, igri žmire i igri klikera,

kinu ˝Arena˝, simpatijama i ljubavima, prijateljstvu, raji kojoj je pripadao (nikada

nekoj naciji, uvijek i samo raji), svemu onome što se zbivalo u Sarajevu šezdesetih i

sedamdesetih godina dvadesetog vijeka. Naratorska pozicija u vremenu je sadašnjem

i pripovjedač neskriveno kao sadašnji Ja komentariše sebe nekadašnjeg trudeći se da

iz sjećanja izvuče što više detalja. A kako su sjećanja na rano djetinjstvo uvijek

fragmentarna, tako je i ovaj roman izdijeljen na kratke segmente teksta/priča/sjećanja.

„Osim u našim moždanim vijugama pamćenje je zapisano i utvrđeno u simboličkom

i materijalnim artefaktima kulture, počevši od jezika do organizacije teritorija i

predmeta iz svakodnevnog života“ (Melucci 2006: 69). U tom smislu naratorov život

i lični identitet možemo posmatrati kao „spremište sjećanja“. Jedno od onih koja se

posebno ističu jeste sjećanje na odlaske u planine oko Sarajeva, povratke i pjesmu

„Sarajevo ljubavi moja“, koju su dječaci tada pjevali. Nakon citirane pjesme u knjizi

slijedi autoreferencijalni tekst. Iako pokušava ironizirati nostalgiju, samo jedna riječ,

svima dobro poznata iz Krvavčeva filma Valter brani Sarajevo (podvukla D. H.)

poništava ironiju i vraća nas reflektivnoj nostalgiji:

9 https://www.tportal.hr/kultura/clanak/aleksandar-hemon-o-poraznoj-americkoj-stvarnosti-bosni-i-mracnoj-bu

ducnosti-20170525 (18. 01. 2019)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

˝Sad je dječak čovjek, a zima pokri brijeg,

Park i kosa bijeli, ali otići će snijeg.

Proljeće i mladost ispuniće tad

Sarajevo moje, jedini moj grad.

I dok svi ovdje lagano suzu puštamo, ukazao bih na očigledno: nije ovo tvoje, iz

prostog razloga što se sve ovo desilo jako davno, grupici djece čiji su se kasniji životi

nakon ovog do vrha napunili događajima golememim i preteškim, a neki od njih su

odrasli da bi umrli, neki prerano, niko na vrijeme. I evo je, onda, lafčino, pjesma o

gradu u planinama, uvijek tuđa.˝ (Hemon 2018: 169)

O svom odnosu prema Sarajevu danas i svom nekadašnjem stanu u kojem boravi

kada dođe, Hemon na početku romana piše: „Kad dolazim u posjetu, tu odsjedam.

Kad sam tamo, nisam tu. Ovdje, tamo, gdje god da sam, uvijek sam negdje odsutan.

Dom je mirišljava praznina u kojoj me nema“ (ibid: 19). Na kraju romana, kad na

zidu haustora prepoznaje fleku od mlijeka koje je prosuo prije skoro pedeset godina,

dok on i sestra ulaze u stan, zapisaće: „Volio sam tu prazninu zato što smo je, svaki

put, mi ponovo ispunjavali sobom. Prije našeg povratka tu nije bilo ničega, a onda, u

samo nekoliko trenutaka, bilo je svega, zato što smo mi bili tu, i postojalo je to ovdje

koje je bilo naše, koje je bilo mi“ (ibid: 185). Dakle, „nije ovo tvoje“ pretočilo se u

bilo je naše i bilo je mi. Sada smo neko drugi. Gubitak je kompenziran pristajanjem

na novi dom i novog/drugog sebe, uz neprekidnu potrebu za sjećanjem na život koji

je nekada bio njegov. Naravno, sve ono čega se sjećamo uvijek je smješteno u

sadašnjost i podliježe njenim kriterijima preosmišljavanja ili brisanja. „Granice moga

jezika bile su tada granice moga svijeta, ali sada živim u engleskom, jeziku članova

i samoprezira“ (ibid: 171).

OŽIVLJAVANJE DVOJNIKĀ U ŽIVOTU I TEKSTU

Ponekad se pitam postojim li uopće osim na

stranicama vlastitih knjiga.

Novu domovinu u jeziku Bekim Sejranović nije uspio pronaći. Iako dobro poznaje

norveški i živi od prevođenja i iako je jedan roman objavio na norveškom jeziku „[…]

nikada tu u Norveškoj neću biti piscem. Probao sam, nije uspjelo“ (Sejranović 2017:

196). Sejranović se u književnosti javio knjigom kratkih priča Fasung (2002), a

njegov prvi roman znakovita naslova Nigdje niotkuda nagrađen je nagradom Meša

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

Selimović, kao najbolji roman u regiji objavljen 2008. godine. „To jednostavno više

nije taj sokak, niti je to ta kuća. Niti sam ja – ja. A opet, sve je bilo isto.“ […] „Stojim

tu poput nestalog kioska, poput u prah pretvorene džamije, poput oskvrnute

slastičarne Vardar, poput iščezlih dragulja iz Dinine kuće. Osipam se poput razvaljene

škole za mentalno retardirane“10. U pitanju je susret protagoniste romana sa

brčanskom ulicom u kojoj je odrastao i koja se nekad znakovito zvala Ulica bratstva

i jedinstva. Romanom Ljepši kraj (2010) zamjerio se jednom dijelu Norvežana zbog

pisanja o njihovom društvu i njegovim manama: „A to što pišem o Norveškoj kao

nije vjerodostojno jer nije iznutra, i, kao ne kužim ja to jer… jer sam stranac, valjda.

Pa kad će biti iznutra, kad ću prestati biti stranac, tamo sam već preko 22 godine“11.

Po njegovom mišljenju, u Norveškoj ima i rasizma i ksenofobije upakovane u

političku korektnost. Evidentno je da Sejranović u svoje tekstove unosi mnogo

autobiografskih elemenata. Njegov nomadski život obilježen je do te mjere

depresijom da u jednom trenutku tokom leta za Oslo želi da avion padne. Dok je u

Norveškoj on kritikuje uređenost tamošnjeg načina života, a hvali balkanski haos.

No, već nakon nekoliko dana provedenih na Balkanu počinje hvaliti sve što je

norveško. Udaljavanje od sebe je ono što ga trajno obilježava: „Ostavio sam i kuću i

ulicu i tu kasabu u kojoj sam bio dijete i u kojoj sam nekoć bio bliže sebi nego ću to

ikad poslije biti“ (Sejranović 2010: 12). Romanom Tvoj sin Haklberi Fin (2015)

Sejranović ispisuje priču o svom djetinjstvu u Bosni, disfunkcionalnoj porodici,

emigraciji i susretu sa skandinavskom kulturom u kojoj je uvijek stranac. Razliku

između pojmova stranac i tuđinac Dimitri D’Andrea definiše kao razliku između

psihološkog i društvenog lika, odnosno, „Stranost je oblik nepotpune integracije […]“,

a tuđinac je „[…] onaj u odnosu na kojega se javlja nemogućnost da se izgovori Mi

[…]“ (D’Andrea 2006: 96). Za razliku od Hemona i Mehmedinovića u kojih osjećaj

da si stranac i tuđinac postepeno slabi, kod Sejranovića je, čini se, biti stranac postao

izbor.

Posljednja knjiga ovog autora Dnevnik jednog nomada dokumentarističkog je

karaktera, pomalo pikarska knjiga i pomalo literarni putopis. Naime, uz zapise o

svojim putovanjima, susretima sa ljudima i vlastitim emocijama, Sejranović donosi

i osvrte na usput pročitane knjige dopuštajući čitatelju da zaviri u njegov intelektualni

svijet. U uvodu je napisao da je Dnevnik „[…] produkt tri radnje kojima bih ukratko

mogao opisati ono od čega se sastoji moje bivstvovanje: čitam, skitam, ponekad nešto

10 https://lupiga.com/vijesti/bekim-sejranovic-ulica-bratstva-i-jedinstva-2 (21. 01. 2019.)

11 https://www.tportal.hr/kultura/clanak/bekim-sejranovic-o-pisanju-ranama-proslosti-ovisnosti-i-zivotnom-ap[1]surdu-20161108 (18. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

zapišem. Čitam sve što mi iskrsne pred očima, skitam kamo me vjetar odnese, a pišem

kad i gdje stignem. Kad čitam, putujem, a kad putujem, čitam“ (Sejranović: 2017:

5). Dok ispisuje dnevnik subjekt se „[…] u sebi udvaja u intimnu dijalošku situaciju

Ja/Ti, s nedosežnim ciljem: kroz mrežu diskursa – isplesti, ispreplesti sebe

Jednog/Jednu moguću sebe u određenom trenutku“ (Zlatar: 2004: 81).

Sejranovićevim riječima: „Kao da istovremeno živim u različitim svjetovima i nikako

da otkrijem koji od njih je pravi. Koji je od tih dvojnika stvarni ja. Ponekad se pitam

postojim li uopće osim na stranicama vlastitih knjiga“ (Sejranović: 2017: 38).

Pisanjem dnevnika autor stvara sebe, pa je jedino mjesto gdje istinski postoji tekst. I

kao što je Hemon pisao o mnoštvu svojih života, Sejranović piše o mnoštvu subjekata.

Kada treba ići u Norvešku nešto zaraditi on u sebi oživljava svog „norveškog

dvojnika“, nikada siguran da li se u Norvešku vraća ili tamo odlazi. Na jednom mjestu

kaže: Sad sam Norvežanin, šatro!, na drugom: čekam da proradi norveški dio mene,

ili, moj skandinavski alter-ego. A onda sve to nadvlada balkanski đavo u meni. „Ne

treba biti previše pametan da bi spoznali kako svi mi u sebi nosimo mnogo identiteta,

mnoštvo tih naših Ja, od kojih se većina njih, istina, preklapa ili bar dotiče u nekim

točkama, dok su drugi nespojivi i razdiru nas iznutra“ (ibid: 60). Vjerujući da pisac

mora pisati ‘istinito’, Sejranović u svom Dnevniku ne štedi nikoga, a ponajmanje

sebe. Usamljenost, nemanje doma u koji bi se mogao vraćati kad otputuje, alkohol i

droga, bivše žene, vanbračne kćeri (jedna Slovenka, a druga Norvežanka), odsustvo

kontakata sa majkom koja je u Belgiji i ocem u Australiji – samo su neka od obilježja

njegova nomadskog života. S vremena na vrijeme u tim zapisima naiđemo na

nostalgiju koju autor brže-bolje zakriva (samo)ironijom. Naprimjer, u vrijeme jednog

od boravaka u Ljubljani sjetio se Brčkog: „Podsjeća me pomalo na Brčko iz

djetinjstva. I ova zima, i magla, i kuće oko nas, i miris zraka. Melankolija moglo bi

se reći. Onda sam se sjetio da su i Brčko i Ljubljana na Savi, na rubovima Panonske

nizine, na nekadašnjim močvarama. Možda zato taj osjećaj“ (ibid: 26). Iako sreće

Bosance koji su se uspjeli transformisati u prosječne Norvežane, on odbacuje takvu

mogućnost i sebe vidi u vječnom egzilu, „Jer da bi se čovjek osjećao svoj na svome,

treba mu dozvoliti ne samo da voli svoju novu domovinu nego da je i kritizira, pa

čak i da je psuje ili pljuje ako mu se to iz nekog razloga radi“ (ibid: 50).

Kao i u prethodnim knjigama, Sejranović i u posljednjoj kritikuje diskriminaciju

i getoizaciju stranaca u norveškom društvu, a pogotovo onu koja se dešava između

samih diskriminiranih: „Istočnoevropljani ne vole Arape i crnce, Arapi ne vole crnce.

A crnci ne vole Cigane. Zato ja volim Cigane“ (ibid: 35). Sagledavajući sebe i vlastiti

položaj u norveškom društvu, daje živopisnu skicu svoga socio-kulturalnog

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

autoportreta: „Sredovječni, trostruko razvedeni, tamnoputi muškarac, stranog

podrijetla, musliman, to je trenutno najmanje popularna vrsta Homo sapiensa u mojoj

skandinavskoj domovini“ (ibid: 226). Nomadski način života se, usljed nepripadanja

novoj kulturi, u Sejranovićevom slučaju podudario sa transcendentalnim besku[1]ćništvom iz kojega je, po Georgu Lukácsu, i nastao roman. Za razliku od Aleksandra

Hemona, koji se, premošćavanjem kulturnog diskontinuiteta, sve uspješnije asimilira

u novu kulturu, doživljavajući Sarajevo kao nešto što je nakad bilo njegovo, Bekim

Sejranović pripadajući svuda pomalo i nikad do kraja, (re)konstruira svoje Ja još samo

u tekstu. A, kako je napisao Edvard Said, umjetnici u egzilu su „tvrdoglavi“ i

„neugodni“, pa se „[…] odupiru svim pokušajima olakšavanja situacije, naturalizacije

i zajednice“ […] „Zgrabivši razliku kao oružje korišteno s osnaženom voljom,

prognanik ljubomorno ustraje na svom pravu da odbije pripadati“ (Said 2005).

I TAMO I OVDJE

Naša usamljenost najčistije se pokazuje u

praznini koja nastaje između dva jezika. Ali ta

praznina nije isto što i zaborav.

Semezdin Mehmedinović je u književnost ušao poetskim knjigama, a punu afirmaciju

stekao proznim ostvarenjima Sarajevo blues i Me’med, crvena bandana i pahuljica.

Prva knjiga je skup bilježaka, kratkih proza i pjesama nastalih prije i u vrijeme opsade

Sarajeva, te je zasigurno jedna od najznačajnijih literarnih slika sarajevskog ratnog

užasa. Od trenutka objavljivanja, 1998. godine, stekla je status kultne knjige za

generaciju čija su sjećanja podijeljena na život u ratu i onaj prije njega. Da pitanja

identiteta odavno prate Mehmedinovićeva književnoumjetnička traganja potvrđuju

brojni njegovi tekstovi, pa i profetska pjesma „Stranac“ objavljena upravo u knjizi

Sarajevo blues: „Jednom ću i ja poći sam / u tamu groba – / na Alifakovac / il’ neko

drugo brdo, grada / u kom sam znao sve – / a sada ne znam nikog / osim dvojice,

trojice – / i samo noću, sam / iz prošlosti gledam / u tamu grada / iz tuđeg stana / ja,

stranac – / ja stranac“ (Mehmedinović 2004: 82). Ključni motivi naznačeni u ovoj

pjesmi nisu nikada prestali opsjedati Semezdina Mehmedinovića. Pitanja smrti,

usamljenosti u nekom tuđem svijetu, u tuđem stanu (kasnije, tuđem jeziku i

domovini), kao i potreba gledanja u prošlost (sjećanje) okosnica su potrage za

identitetom i u njegovom romanu. Također napisana u Sarajevo bluesu: „Ova rečenica

ne spada ovdje, ali osjećam neodoljivu potrebu da je napišem: kad iz ovog grada

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

otputuješ, ma koliko kratko trajalo tvoje odsustvo, to je kao da malo umreš…“ (ibid:

76), u podtekstu je svih njegovih kasnijih ostvarenja.

Roman Me’med, crvena bandana i pahuljica je dobitnik dvije značajne nagrade

„Meša Selimović“ i „Mirko Kovač“. Jedno od temeljnih pitanja ove knjige jeste

pitanje izmještenosti i života u tuđem jeziku. „U izvjesnom smislu, ja sam ostao

„zaleđen“ u osamdesetim i devedesetim godinama. To je jedan aspekt moga jezika.

Drugi je da ja živim u kulturi drugog jezika. Sve što mi se dogodilo i što opisujem,

dogodilo mi se u engleskom jeziku. I ja onda iz tog jezika prevodim u svoj jezik, onaj

od prije dvadeset godina.“12 Iako je roman zasnovan na autobiografskim činjenicama

o porodici, ljubavi, bolestima i sjećanjima na prethodni život, Mehmedinovićev tekst

je prije svega roman koji propituje poziciju čovjeka u svijetu koji je uvijek stran, ma

gdje se čovjek nalazio. Također, to je i arhetipska priča o ocu i sinu, kao i

selimovićevska priča o ljubavi, velikoj i bezuslovnoj. Podijeljen u tri cjeline roman

u fabularno-misaonom fokusu ima tri osobe u čije ime narator progovara: oca, sina i

majku (porodični Duh Sveti). Prvi dio romana, „Me’med“, donosi ispovijest čovjeka

koji je preživjevši srčani infarkt u bolnici izgubio pravo na vlastito, teško izgovorivo

ime. Od svih identitetskih obilježja koja čovjek nosi, a koja su u ovom slučaju postala

upitna (jezik, domovina, prošlost), ime je još jedino preostalo čvrsto uporište. A onda

Semezdin postaje Me’med jer je tako lakše i brže kada si pacijent kojem spašavaju

život. „U trenutku kad sam sveden na svoje tijelo (kao jedini preostali znak), imam

puni doživljaj vlastite bestjelesnosti. Ja sam samo ono što je od mene preostalo, kao

moji životni ostaci, dok ležim u ogrtaču za kupanje, ispod kojeg sam go“

(Mehmedinović 2017: 13). Ostalo je samo tijelo, bez pravog imena i bez seksualnosti.

A i samo tijelo je oštećeno, a ono bi trebalo biti „[…] instrument komunikacije i

izražavanja, neminovno uporište individualnog identiteta“ (Melucci 2006: 73). To

dalje znači da tema ovog romana nije medicinsko stanje blizine smrti, već stanje

svijesti suočene sa gubitkom identiteta, u njegovom slučaju, odnosno, sa gubitkom

sjećanja koje je generativni mehanizam identiteta, u Sanjinom slučaju (dio

„Pahuljica“). Kamijevski početak romana: „Jutros sam, izgleda, trebao umrijeti“

(Mehmedinović 2017: 9) odmah priziva stranca: u bolnici, u predugačkom hodniku

zgrade u kojoj stanuje, pred vratima svoga nekadašnjeg stana, u gradu, u pustinji pod

ogromnim zvjezdanim nebom, u prostoru Sanjinog zaborava… Čak je i njegov fizički

povratak iz bolnice obilježen novim početkom, još jednom – „Izbrisan sam iz svojih

soba, i sada mogu početi iznova“ (ibid: 29).

12 http://www.6yka.com/novosti/buka-intervju-semezdin-mehmedinovic-knjizevnik-sve-sto-nam-se-dogada-po[1]tvrduje-da-smo-mi-ponizeni-ljudi (18. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

Središnji dio romana, „Crvena Bandana“, vremenski je pomaknut pet godina i

donosi priču o odnosu oca i sinu kroz keruakovsko putovanje američkim cestama,

ispod pustinjskog neba, pored samotnih benzinskih stanica. Harun je fotograf sa

crvenom bandanom oko glave i putuje poslom, no ta činjenica samo je realan okvir

za priču o dva čovjeka u pustinji koji jedan drugome imaju šta reći. Priča o sinu je i

kompozicijski zanimljivo postavljena. Kada bi knjiga bila drugačije posložena: očeva

bolest, majčina bolest pa Harunova priča, dobili bismo već bezbroj puta ponovljenu

matricu koja simbolički završava novim životnim ciklusom / početkom. No Mehme[1]dinovićeva knjiga je koncipirana drugačije. Harun je u sredini, uokviren i simbolički

zaštićen. Ovo je i jedini dio romana koji je iluistriran crtežima i ispričan u drugom

licu, dok je sadržajno, kao i ostala dva, premrežen sjećanjima. Prilikom obilaska svog

prvog američkog stana, otac i sin ne nalaze ništa svoje. To je prostor koji nije zadržao

sjećanje na njih, „Umjesto Bosanaca ovdje sad žive neke druge mrtve duše“ (ibid:

42).

Putovanje uobičajeno definiramo kao odmicanje od vlastite kuće, no Mehmedino[1]vić, koji je već nekoliko puta promijenio dom, sada na to gleda drugačije: „Premda

bi se i na taj način mogla definirati kuća: ona je uvijek tamo gdje si u društvu svojih

najbižih“ (ibid: 39). Osjećaj otuđenosti u američkoj pustinji (ne samo u fizičkom

smislu) prisutan je na svakom koraku: u podozrivosti novog stanara starog stana, u

pogledima ljudi koji čuju razgovor na njima stranom jeziku ili u riječima prolaznika

koji im kaže da se vrate nazad u Rusiju, ali, isto tako, i u bliskosti sa njemačkim

bajkerima ili Davidom iz Murske Sobote koji se obradovao kada je čuo naš jezik.

Ispovijest oca namijenjena sinu nakon zajednički provedenih dana u pustinji završava

spoznajom: „Eto. Lijepo je bilo ovo naše putovanje. Sada znam da smo obojica vrlo

sami. Dvije samoće. Kad smo prvi put doputovali u ovaj grad, ti si imao 12, ja sam

imao 35, sada ti imaš 33 i vršnjak si onome meni od prije 20 godina. Vrijeme se topi

brže od leda u pustinji“ (ibid: 95). Sve ono što je sinu htio a nije mogao ili nije znao

kazati, Mehmedinović je zapisao. Tako se još jednom tekst obznanjuje kao uporišno

mjesto spoznaje o samome sebi. Konačno, dnevnički zapisi u epistolarnoj formi i

jesu (literarno!) ogledalo.

Posljednji dio knjige, kao i prvi, započinje jurnjavom u bolnicu. Sanja je imala

moždani udar, te se nakon povratka kući bori sa zaboravom. Osim što je sjajna priča

o ljubavi [„Nevolja nas je svela na suštinu. I ništa više od nas nije ostalo, osim ljubavi“

(ibid: 173).], „Pahuljica“ je, prije svega, priča o sjećanju i o strahu od smrti u tuđem

svijetu. „Bilo je straha i od života u tuđem svijetu, ali taj strah nije tako prijeteći i

poništavajući. […] I u smrti je važno biti kod kuće“ (ibid: 121). Njena bolešću

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

uzrokovana amnezija rezultirala je time da supružnici svaki dan razgovaraju o

prošlom životu sjećajući se pročitanih knjiga, omiljenih filmova, muzike i događaja.

Potpuni zaborav prošlog života značio bi gubitak egzilantskog identiteta jer:

„Izbjeglice imaju dva svijeta, onaj iz kojeg su došli i ovaj u kojem su sada.

Antagonizam dvaju svjetova suština je egzila. Ta dijaboličnost se prenosi i na jezik:

prvi jezik je maternji, drugi je jezik nove sredine“ (ibid: 165). „Sanjin moždani udar

dogodio se u engleskome jeziku. U ovim zabilješkama cijeli događaj prevodim u

jedan usamljeni, prilično dalek jezik (kojim govori relativno mali broj ljudi, tako da

mi je zamisliv njegov nestanak u budućnosti). Neki detalji nisu prevodivi. Naša

usamljenost najčistije se pokazuje u praznini koja nastaje između dva jezika. Ali ta

praznina nije isto što i zaborav“ (ibid: 141). Kada čovjek ima previše mogućnosti,

javlja se potreba za izborom, čak i neka vrsta straha od neodređenog. Potreba za

sjećanjem kroz koje se, između ostalog, konfigurira identitet zapravo je potreba za

rasterećenjem. Drugim riječima, „Odgovor na strah od nedefiniranog sastoji se

ponajprije u ograničavanju sebe, u smanjivanju viška mogućnosti“ (D’Andrea 2006:

87). Zato je identitet izbor između naturalizacije (Hemon), ostajanja u prostoru među

kulturnim diskursima (Mehmedinović) ili identifikacije s figurom autsajdera

(Sejranović).

* * *

Živjeti u novom svijetu i drugom jeziku, a pri tome sačuvati sjećanje na stari, jedan

je od postulata Mehmedinovićevih protagonista. Aleksandar Hemon je prihvato i novi

svijet i novi jezik, te našao svoj identitet u prostoru preklapanja. Mehmedinović je

još uvijek čvrsto vezan za prošlost, pa bi zaborav značio gubitak identiteta koji je i

tamo i ovdje. Konačno, Bekim Sejranović niti novu kulturu prihvata do kraja, niti

živi u sjećanju. Njegov identitet je prije svega literarni, pa zatim granični, odnosno:

svuda i nigdje. Svaki od autora u nastojanju da zadrži kontinuitet vlastite biografije

(a koja je u prostoru i vremenu podijeljena na najmanje dva dijela) mora pisati

autobiografsku prozu jer se pokazalo da je u nestalnim pripadnostima koje stičemo

tokom života pripadnost pismu uvijek sigurna. „Egzil nikada nije stanje u kojemu ste

zadovoljni, spokojni ili sigurni“, ali je historija književnosti pokazala da ovakva

pozicija za umjetnike može biti plodonosna.

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

 

BIBLIOGRAFIJA:

Izvori:

1. Hemon, Aleksandar (2004), Pitanje Bruna, Civitas (Biblioteka Dani), Sarajevo
2. Hemon, Aleksandar (2013), Knjiga mojih života, Buybook, Sarajevo
3. Hemon, Aleksandar (2018), Nije ovo tvoje, Buybook, Sarajevo
4. Mehmedinović, Semezdin (2004), Sarajevo blues, Civitas (Biblioteka Dani),

Sarajevo

5. Mehmedinović, Semezdin (2017), Me’med, crvena bandana i pahuljica, Fra-

ktura, Zagreb

6. Sejranović, Bekim (2010), Ljepši kraj, Buybook, Sarajevo
7. Sejranović, Bekim (2017), Dnevnik jednog nomada, Booka, Beograd

Literatura:

1. Beganović, Davor (2009), ˝Topografska i temporalna nostalgija u prozi Ale-

ksandra Hemona“, u: Poetika melankolije: Na tragovima suvremene

bosanskohercegovačke književnosti, RABIC, Sarajevo

2. Bojm, Svetlana (2005), Budućnost nostalgije, Geopoetika, Beograd
3. Dmitri D’Andrea (2006), ˝Moderna subjektivnost između različitosti i pripa-

dnosti˝, u: Furio Cerutti, Identitet i politika, Politička kultura, Zagreb,str. 96.

4. Duraković, Enes, (2012) , Obzori bošnjačke književnosti, Dobra knjiga, Sa-

rajevo

5. Frank, Søren (2008), Migration and Literature, Palgrave / Macmillan, New

York

6. Kalanj, Rade (2010), ˝Identitet i politika identiteta˝, u: Hrvatski nacionalni

identitet u globalizirajućem svijetu, Centar za demokraciju i pravo Mika Tripalo

i Pravni fakultet sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, str. 117 – 133.

7. Melucci, Alberto (2006), ˝Pamćenje, solidarnost, identitet˝, u: Furio Cerutti,

Identitet i politika, Politička kultura, Zagreb

8. Oraić-Tolić, Dubravka (2006), ˝Tipovi modernoga subjekta˝, u: Čovjek /

Prostor / Vrijeme – književnoantropološke studije iz hrvatske književnosti, ur:

Živa Benčić i Dunja Fališevac, Disput, Zagreb

9. Said, Edvard (2005), ˝Razmišljanja o egzilu˝, Zarez, Dvotjednik za društvena

i kulturna zbivanja, Arhiva, broj 149, http://www.zarez.hr/clanci/razmisljanja-

o-egzilu, (15. 01. 2019.)

Dijana Hadžizukić Pitanja identiteta u romanima bosanskohercegovačke književnosti u dijaspori

Darko Jelić

ZBIVANJA NA KNJIŽEVNOJ SCENI IZVAN MATIČNE DOMOVINE

Koliko god komunikacija s matičnim tijekom nacionalne književnosti i recentne iseljeničke književnosti bila problematična ili ambivalentna – veza postoji i uvijek može biti bolja.

 

U Društvu hrvatskih književnika u Zagrebu održana je 12. svibnja polemička tribina Bez cenzure propitujući temu „Kako se brinemo za hrvatske pisce u iseljeništvu?“, koju pronicljivo moderira književnica Lada Žigo Španić, a u raspravi su sudjelovali hispanistica dr. sc. Željka Lovrenčić, književni povjesničar Đuro Vidmarović i publicistkinja migrantske literature Vesna Kukavica.

 

U raspravu su se poticajno uključili američko-hrvatski pisac prof. dr. sc. Vladimir Peter Goss i književnik Stjepan Šešelj kao autentični sudionici legendarne Sekcije za iseljeničku književnost Društva hrvatskih književnika, koja je u osvit hrvatske samostalnosti i pada Berlinskoga zida nemjerljivo doprinijela u raznovrsnim integrativnim procesima raseljenog hrvatskog naroda i naših umjetnika s obje strane granice.

 

Razvoj književnosti u dijaspori pun je diskontinuiteta, istaknuo je Vidmarović. Kao društvo sustavnije se brinemo o hrvatskoj knjiženosti u iseljeništvu danas, negoli smo se brinuli u prošlosti, konstatirala je dr. sc. Lovrenčić, dodavši kako je hrvatska književna historiografija uvijek iznova pokušavala stabilizirati odnos naše književne dijaspore s matičnom literaturom. Tribinu su pratili odabrani ljubitelji književnosti s migrantskim iskustvima.

 

Kad je u pitanju prekooceansko iseljeništvo, govorimo o književnoj tradiciji na hrvatskom jeziku od 130 godina. Kad su u pitanju hrvatske manjine u europskome susjedstvu, govori se o knjiženoj tradiciji na hrvatskome jeziku od četvrt tisućljeća. No, kad je u pitanju književnost hrvatskih pisaca izvan RH na jezicima domicilnih zemalja vremenske okomice su malo kraće i zahvaćaju tek dvije trećine 20. stoljeća. Općenito, inozemna se Croatica susreće na više od 12 jezika, sudeći prema ubaštinjenim književnim djelima i njihovoj bibliografiji u Leksikonu hrvatskoga iseljeništva i manjina (HMI, 2020.), ali i katalogu najveće znanstvene biblioteke svijeta The British Library, kazao je Đuro Vidmarović.

 

Prema ocjeni Vesne Kukavice „Najprisutnija je španjolska Crotica, dok je anglofono područje – unatoč dostupnosti knjiga na najvećoj internetskoj knjižari – paradoksalno manje istraživano. Španjolska Croatica je cjelovitije obrađena u esejističkom opusu hispanistice dr. sc. Željke Lovrenčić, počevši od 2001., te urodivši desetljeće kasnije i doktorskom disertacijom objavljenoj u knjizi „Od pustinje do ledenjaka – književnost čileanskih Hrvata“ (2013.) Uz znanstveni opus, Lovrenčićka je objavila i velik broj prijevoda proze naših pisaca španjolskog govornog područja zadnja dva desetljeća.

 

„Pisci njemačkog govornog područja obrađuju se također od početka 21. stoljeća. Njemačka Croatica je predmet interesa kroatiste dr. sc. Milana Bošnjaka (2022.), čija je disertacija objavljena nedavno“, podsjetio je dr. sc. Vladimir Goss.

 

Prva naša antologija u inozemstvu datira s početka 20. st. kad je Josip Marohnić 1900. u Americi tiskao antologiju usmene hrvatske poezije. Prva domovinska antologija je „Skupljena baština“ Stjepe Mijovića Kočana iz 1993. No, 21. stoljeće donosi niz književno-teorijskih preglednih pothvata iseljeničke književnosti od knjige Tuge Tarle u biblioteci DHK- a Most (2000.) pod naslovom „Hrvatska / Australija i Novi Zeland. Povijesni i kulturni odnosi“ i knjige kod istog izdavač Jerka Ljubetića o čileansko-hrvatskim književnim vezama, a koje geografski zahvaćaju južnu hemisferu od Australije i Novoga Zelanda do Čilea. Slijede teorijski pregledi profesorice sa Sveučilišta u Rijeci dr. sc. Branke Kalogjera usredotočeni na anglofonu i hispanofonu dionicu sjeverne polutke („Pisci između dviju domovina“; „Izlaz iz iluzija“, 2003., 2007.).

 

Kad su manjine u pitanju tu je opus književnog povjesničara Đure Vidmarovića koji je zahvatio temeljito prostor europskog susjedstva, a najizrazitiji mu je znanstveni doseg u monografijama o književnom djelu Jurice Čenara (Austrija) i Josipa Gujaša Đuretina (Mađarska), podsjetila je Vesna Kukavica.  Kroatologinja s Hrvatskih studija dr. sc. Sanja Vulić također ostvaruje iznimne rezultate u opisu korpusa hrvatskih manjina iz europskoga susjedstva. Akademik Nikola Benčić cjelovito je opisao književnost gradišćanskih Hrvata.

 

Objavljena je doktorska disertacija Stjepana Blažetina usredotočena na književnost Hrvata u Mađarskoj (2017), uz koju on danas ima objavljene i dvije reprezentativne  antologije: Rasuto biserje (2010.) i Sjajna igra, pregled knjiženosti za djecu (2010). Disertacija mu je dostupna online u Dabru, digitalnoj bazi doktorskih disertacija u RH.

 

Akademik Ante Sekulić je istražio i objavio povijest književnosti podunavskih Hrvata u istočnome susjedstvu. Njegovo stvaralaštvo je nastavio krug esejista oko Tomislava Žigmanova, koji je objavio niz pregleda suvremenog književnog stvaralaštva u Vojvodini u tamošnjoj književnoj periodici i zasebnim monografijama, uključujući bibliografiju književnosti Hrvata u Vojvodini. Pisci iz toga područja uvršteni su u Leksikon podunavskih Hrvata, kojeg je objavilo Hrvatsko-akademsko društvo u Subotici u suradnji s Zavodom za kulturu vojvođanskih Hrvata, pojasnio je Đuro Vidmarović.

 

Za trenutno oblikovanje slike o korpusu tekstova hrvatskih pisaca u iseljeništvu, autora, zbirki poezije, proznih i dramskih knjiga, tiskovina zborničkog karaktera s knjiženo-teorijskim osvrtima, periodike, nakladnika, migrantskih književnih udruženja – sazrelo je vrijeme i neophodno je sačiniti napokon neku reprezentativnu antologiju poezije izvandomovinskih autora kako bismo mogli zaključiti da se kvalitetno i sustavno brinemo o piscima iz iseljeništva, naglasila je hispanistica Željka Lovrenčić.

 

Podsjetimo, sustavnija briga za korpus hrvatske književnosti iz iseljeništva i za hrvatske pisce izvan RH počinje godine 1989. baš u Društvu književnika Hrvatske kada je organiziran legendarni okrugli stol „Književnost između dvije domovine“ u suradnji s nacionalnim institucijama koje su se već bavile navedenim korpusom (tadašnjom JAZU, Kršćanskom sadašnjosti, Nacionalnom i sveučilišnom bibliotekom i Maticom iseljenika Hrvatske).

 

Panoramski pregled Hrvatske književnosti u egzilu Vinka Grubišića tiskan je u Barceloni 1991. (Knjižnica Hrvatske revije) i njime je prokrčen put svim književnopovijesnim radovima o književnosti u dijaspori od osamostaljenja RH 90-ih naovamo.

 

Pregled emigrantske književnosti, Šimuna Šite Ćorića, naslovljen 45 hrvatskih emigrantskih pisaca (1991.) u  Zagrebu, nastoji prikazati književnu produkciju u iseljeništvu do 90-ih 20. st.   No, unatoč demokratizaciji društva i ovaj pregled – koji je doživio više izdanja – ograđuje se od reprezentativnosti korpusa.

 

Sekcije DHK za hrvatsku književnost u iseljeništvu, osnovana u 90-ima, koju je vodio njezin predsjednik Stjepan Šešelj ispunila je svoju misiju odlično i obnovila veze s našim autorima i njihovim organizacijama po svijetu. Časopis Korabljica, tijekom svog višegodišnjeg izlaženja zahvatio je reprezentativno živost književne scene izvan domovine i prava je šteta da su ga nedostaci financijske naravi ugasile.

 

Nadalje, ako pogledamo cjelovite povijesti hrvatske književnosti od kojih se nužno očekuje reprezentativni izbor, najuspjelije su one u više izdanja Dubravka Jelčića i Slobodana P. Novaka. Obje knjige, i Jelčićeva (1997) i Novakova cjelovita povijest književnosti (2003) odgovorne su prema korpusu.  Godinu dana nakon 2. izdanja Novakove povijesti književnosti, 2005. objavljena je studija Borisa Škvorca Australski Hrvati: mitovi i stvarnost.

 

Ona je dostupna u Digitalnoj NSK u Zagrebu, zahvaljujući naporima dr. sc. Ivane Hebrang Grgić koja priređuje digitalnu bibliografiju hrvatskih knjiga izvan RH u okviru projekta Odsjeka za informacijske znanosti Filozofskoga fakulteta u Zagrebu.

 

Djela nastala na hrvatskome jeziku u iseljeništvu estetske relevantnosti većinom su uvrštena u Hrvatsku književnu enciklopediju (2010.) i to pod natuknicom Emigrantska književnost (2010.), ne baveći se odveć terminološkom raznovrsnošću našega doba – što bi trebalo s vremenom dopuniti.

 

Zaključno, rezimirala je voditeljica tribine Lada Žigo Španić, pisci iz dijaspore integrirani su u cjelovite hrvatske povijesti književnosti od devedesetih naovamo, a raznovrsna književna scena u svoje programe uvrštava promocije knjiga autora iz dijaspore.

 

Književnopovijesne činjenice su da je korpus od 1997. integriran u cjelovite hrvatske povijesti književnosti i da su primjerice u reprezentativnoj nacionalnoj ediciji Stoljeća hrvatske književnosti do sada tiskana izabrana djela Antuna Bonifačića (1996.), Antuna Nizetea (2004.), Rajmunda Kuparea (2005.), Lucijana Kordića (2006.) i Viktora Vide (2011.), da se korpusom bavi veći broj hrvatskih istraživača i da se o njemu pišu i objavljuju doktorske disertacije.

 

Od književnih rodova najdominantnija je poezija, dok je proznih pisaca i dramatičara nešto manje. Međutim, često se objavljuju esejistička i memoarska djela. Susrećemo sve veći broj autobiografskih knjiga visoke estetske razine i snažne poruke o izazovima života i stvaralaštva u višekulturnim sredinama na udaljenim meridijanima.

 

To je evidentno i prema nagradama: najviše je pisaca iz iseljeništva nagrađeno na Goranovu proljeću  za životno djelo (Boris Maruna, Jasna Melvinger, Mario Suško…). Za književnu kritiku nagrađeni su Srećko Lipovčan i Tomislav Žigmanov. Za prozu, a i poeziju bila je nagrađena Irena Vrkljan s polustoljetnom berlinskom adresom…Rajmund Kupareo nekoć, a nedavno Tena Štivičić s londonskom adresom za dramsko pismo…

 

Koliko god komunikacija s matičnim tijekom nacionalne književnosti i recentne iseljeničke književnosti bila problematična ili ambivalentna – veza postoji i uvijek može biti bolja.

 

Važno je uključivati pisce iz iseljeništva u književne manifestacije i književnu periodiku u domovini, otvoriti natječaje za književne nagrade i inozemnim autorima naših korijena, te učiniti njihove knjige lako dostupnima čitateljstvu u RH u knjižarama, ali knjižnicama na sveučilištima diljem RH.

 

Žalosno je da otkup knjiga za knjižnice u RH ne otkupljuje knjige autora iz dijaspore ni 30 godina od osamostaljenja RH.