Категорија: Зборници

Svetlana Slapšak

KNJIŽEVNA DIJASPORA – KRAJ IZMIŠLJOTINE

(Prikaz antologije „Biće bolje – bo že“, Srpski kulturni centar Danilo Kiš, Ljubljana)

 

Književna dijaspora započela je svoje kratko veštačko oživljavanje u nacionalističkim projektima na malo još pre rata, u doba medijskog razdvajanja i mržnje. Ugledni i manje ugledni su putovali, harangirali, zarađivali, oni tamo su plakali i plaćali. Sem britke pesničke reči, nosila se i zemlja u kesicama (za pogrebe), krstići sa svetih mesta i drugi simbolički predmeti pogodni za avionski prevoz. Dijaspora je za nove države značila mnogo, od ozbiljnog finansiranja do letećih glasova na izborima, i u tom ozbiljnom privredno-političkom poslu književnost je skupljala mrvice. Dostignuća – nepostojeća: nikakve veze sa drugim kulturama, nikakva inovativnost. Mogućnosti jugoslovenske dijaspore se možda mogu videti u mlađim generacijama i u akademskim krugovima. Oni iz tvrdih nauka potpuno su nevidljivi, oni iz humanistike izvesno se odlikuju posebnim znanjima ako pišu o Jugoslaviji ili njenim otiscima. Možda nije utopijski očekivati da će se upravo u toj grupaciji pojaviti ozbiljna kritika kulturnog kolonijalizma u pisanju o Jugoslaviji (i o Balkanu) poslednjih tridesetak godina, da će se oblikovati neka škola mišljenja, jer je danas povezivanje lako. Što se kulture i u njoj književnosti tiče, upravo jugoslovensko je u njoj dalo najbolje, sve do svetskog nivoa priznatosti Dubravke Ugrešić. Njena poetika izvesno uključuje to nešto jugoslovensko u svetsku književnost. Drugim rečima, plodna je samo dijaspora nepostojećeg. Retki među tumačima njenog dela primećuju taj deo poetičke delotvornosti, što samo znači da je reč o uspešno izvedenom integrativnom procesu. Jugoslovensko bi moglo biti blizu drugih antikolonijalnih tendencija u svetskoj književnosti, blizu drugih velikih poetika sećanja, izdvojenosti, manjinskog. U izvesnom smislu, to bi moglo značiti vraćanje smisla dijaspore kao nomadizma, otpora kolektivizaciji, proslavljanja drugosti, ponosne plovidbe po jezicima. U pokušajima književne emancipacije u svetu često smo opažali pojednostavljivanje, banalnost, flertovanje sa „egzotičnim“, konačno potcenjivanje čitalaca kad je cilj bio povlađivanje kulturnom kolonijalizmu: sve te tehnike prepoznali su u anti- i post-kolonijalnoj teoriji 70′-80′ prošlog veka Said, Spivak i Baba.

 

Biti prisiljavan u „adaptiranje“ i istovremeno biti napadan zbog drugosti odlikuje specifičan položaj današnje književnosti u otisku Jugoslavije. U tom otisku žive nacionalno adaptirani, „autohtoni“ autori i, zajedno sa njima, oni koji slobodu otuđenosti u nacionalnim kulturama vide kao odgovornost, i to višestruku: odgovornost prema sećanju i istoriji, odgovornost prema višejezičnosti, bilo da je negirana ili prisilno uvođena u zajedničkom jezičkom prostoru. I konačno, osnovnu odgovornost za borbu protiv nacifikacije društva i kulture. Srećom, takvih autorki i autora ima toliko da se može govoriti o grupi, u kojoj su zajedno kultura i akademija. Individualno, pripadnike grupe odlikuje diskurzivna osobina koja je skoro obavezna kada stvaralačko i misleće biće mora da se svakodnevno sreće i bori protiv nezapamćenog pada javne razumnosti, artikulisanosti, sa potpunim zaboravom logike, sa neviđenom ignorancijom i smradnim prostaštvom: ironija. Nije nimalo jednostavno opstajati bez kritičke podrške, socijalnog statusa, medijske potpore, intelektualne solidarnosti „autohtonih“, institucionalne tolerancije. Bez ironije, sve to je smrtno otrovno, a od ironije se ne može živeti – jedino što se uz nju može bolje (i svakako veselije) preživeti.

 

Šta se dakle od izmišljotine dijaspore još može uraditi, uz mnogo ironije, pokazuje antologija nastala u projektu o manjinama sa evropskim sredstvima, koji je zaista uspešno izveo ljubljanski kulturni centar Danilo Kiš. U istoriju centra upisana je nelagodnost oko nacionalnog opredeljenja, koja je mučila osnivače, sve dok Dušan Jovanović nije našao savršeno rešenje, ime Danila Kiša, svetskog pisca mnogih jezika. Radionicu kreativnog pisanja na projektu vodila je dr Lidija Dimkovska, koja svoje mesto ima između makedonske, slovenačke, rumunske i otiska jugoslovenske kulture. Ona je napisala i uvod u antologiju. Bilo je sedam polaznica i jedan polaznik, Tanja Božić, Natalija Milovanović, Alena Begić, Dragan Mitić, Biljana Žikić, Vesna Hrdlička Bergelj, Snježana Vračar Mihelač i Tamara Kovačević. Neke su već objavljivale u slovenačkim časopisima, neke nikada nisu pisale. Samo jedna je iz druge generacije doseljenika, sa potpuno usvojenim slovenačkim jezikom: ona je prvi put počela pisati u SHB jeziku. Sve ostale i ostali prva su generacija doseljenika, koji su učili slovenački. Antologija je bilingvalna, prevođenje u svim smerovima bilo je deo radionice. Kad bismo poštovali državnu lingvistiku, pisalo se i prevodilo na hrvatskom, srpskom i bosanskom, sa slovenačkog i na slovenački. Muški predstavnik, Dragan Mitić, za razliku od ostalih ima za sobom duži pesnički put.

 

Kako primećuje Lidija Dimkovska, u pisanju ovih nikada i nigde „autohtonih“ uopšte nema žala za rodnom grudom, suzne nostalgije, čežnje za povratkom ili domoljublja, idealizacije porekla i uopšte bilo čega sličnoga, što naravno ne znači da o tome nema znanja, naprotiv. Ima, zauzvrat, mnogo ironije i samoironije. To su već dva elementa zajedničke poetike koja mladu književnu dijasporu postavlja u potpuno drugačiji svet od dijaspore-izmišljotine. Lidija Dimkovska unela je još jedan značajan element, strogu literarnost, kada je videla sa kojim nivoom ukusa, pismenosti, poznavanja književnosti i kulturnog senzibiliteta ima posla. Dovoljno, sve u svemu, da uvidimo kako se oblikovala – zadržimo li ime zbog operativnosti – nova dijaspora neželjenog porekla, neizvesne sadašnjosti i, bar u književnosti, predvidljivo značajne budućnosti. U nejasnim prostorima književne dijaspore iz jugoslovenskog otiska, prva profilisana grupa sa obrisima zajedničkog programa i poetikama koje se prisno dodiruju. Vreme je da objasnim: nikako ne prihvatam šepajuću terminologiju sa eks-, bivša, post- i ostalim čime se opisuje jugoslovensko. „Otisak“, naprotiv, označava nešto čega nema, ali je ostavilo prepoznatljivost, intimnost, znanje. Neka je u kamenu (mitološki), pesku (filozofski), blatu (istorijski), na vodi (pesnički), otisak je neizbrisiv.

 

Vratimo se osmorici kafkijanaca, ne u smislu atmosfere i značenja Kafkine proze, nego upravo u smislu njegovog društvenog i kulturnog položaja između prožimajućih se i grizućih se svetova. Alena Begić, sem kulturno-referencijalne poezije koja ponekad zvoni kavafijanski, ima i briljantan esej Dostojanstvo mržnje, iz kojeg izdvajam ovo:

 

„Kako smo došli do toga da pojmove naklonjenosti, ljubavi i empatije vezujemo za bit čovjeka, a i sami smo svjedoci koliko nenaklonjenosti, mržnje i bezosjećajnosti je valovilo od čovjeka do čovjeka kroz vjekove? Zar duboka zloba bez razloga nije inherentna čovjeku jednako kao ljubav i dobročinstvo bez razloga? Zar ne bi bilo umijesno i da mržnji poklonimo njenu sopstvenu sobu? Ili ako već, da ljubavi njenu sopstvenu sobu oduzmemo?“

 

Tanja Božić se predstavlja pričom Šišanje, sjajnim primerkom ženskog pisma i poezijom koja bi se mogla opisati kao psihološki haiku:

 

„Kad putnici koji se vraćaju kući prvi uđu u autobus

sjedišta do prozora ustupaju onima koji od kuće odlaze.

 

Kad odlazeći uđu prvi, taj prostor ustupaju

svojim jaknama, torbama ili novinama i pomjere se tek

kad ponestane prostora.

Volim sjediti do prozora,

zato se nikada ne vraćam kući.“

 

Vesna Hrdlička Bergelj pokazuje širok raspon svog talenta i mogućnosti, u ženskom pismu, mirnu naraciju u priči Stara skojevka, i poigravanje sa jezikom u pesmi „Nije lopta nego balun“:

 

„Otporna je to stvar,

podnosi tuđe udarce nogom bez prigovora,

pada u vodu, blato i draču

uz smiješak svojih nacrtanih usta.

 

Jednom se ispuhao skoro do kraja

i dugo, dugo je trajalo dok nije došao sebi.

Ali balun je okrugao i mnogo puta

kreće ispočetka.

 

Jednom se zakotrljao daleko, daleko

i postao žoga.“

 

Tamara Kovačević se i u poeziji i u prozi pojavljuje ka najbliža Kafkina rođaka. Oštra, duhovita, sa žicom za fantastično i satirično i sa očitom veštinom da piše žanrovski, ona opominje na „ono tamo“ u pesmi „Ide mi se kući zimi“:

 

„Dok se skidaju sakoi i štikle,

Kum ređa trubače u vrstu,

rafalno iz pištolja na Izgubljeno jagnje,

Kuma na stolu, udara dlanom o plafon.

 

Zavrnuli rukave na košuljama,

jes’ bila lepa zemlja, ali svako čuva svoje, Srbi budale,

to je bio državni udar,

strani plaćenici, izdajnici!

Ko će naše mrtve da prebroji?

Ma, sve se to zna još od kralja Pere,

zavera zavera zavera!

 

Ne ide mi se kući zimi.“

 

Natalija Milovanović ispituje žensku telesnost, materinstvo, drugost u jeziku. Zrelost njenog pesništva i proze je izrazita:

 

„granica je koža

sa ožiljcima nekadašnjih

i budućih ratova

kao zabrinut starac

sa ogrebotinama godina

na naboranom čelu

kao tinejdžerka

koja noktima grebe

bubuljičavo lice

 

granica je koža

niko joj još nije

stao na sam kraj

svakih nekoliko godina

cela se regeneriše

ljudi je brižno čuvaju

da bi se odbranili

od ljudi.“

 

Dragan Mitić je pesnički dugoprugaš. U radionici je sa ljubavne poezije prešao u novi tematski krug, u prozi socijalno opredeljen. U pesmi „Lopta“ progovara nekadašnji naučnik:

 

„Nemaš nijednog ugla,

S tobom se ne da ništa

Računati,

A cifre su broj uglova,

Ti nemaš vrednosti,

U bilo kojoj projekciji,

Običan krug,

Međa, prazna kružnica,

Samo šupljina banula,

Približno, hajde, nula.

Topološki nisi bolja,

Uvek ista,

Sfera k’o zrno peska,

K’o planeta Zemlja,

K’o crven džin, zvezda,

Groteska!“

 

Koja snaga, Snježana Vračar Mihelač! Udarne teme, traumatična putovanja, nelagodnost drugosti, nebivanje gde treba, bivanje gde ne treba. Autorki su potrebne veće forme, kanto, ep, roman. Nadam se da ćemo to uskoro dobiti. Odlomak je iz pesme „Sangue sacro“:

 

„Dok mojim tijelom kruži pet litara –

osam posto težine,

donirala sam 450 mililitara,

što to ne bih smjela

da sam muškarac

i općim s drugim muškarcem.

Mjesečnicom nepovratno

iz mojeg tijela otiče

trideset i pet mililitara,

ali tek gubitak od litre i pol

ugrozio bi mi život.

Da sam Jehovin svjedok

na transfuziju

ne bih pristala.

Sangue sacro.“

 

Najangažovanija, najbudnija, najneposrednija i najljuća je dr Biljana Žikić. Po njenoj pesmi nazvana je cela antologija. Ovde navodim njenu pesmu „Žene koje kriju svoje pesme“, koja je uistinu antologijska:

 

„Žene koje kriju svoje pesme

kao mačke svoje mačiće

traže skrovito mesto da se omace

daleko od mačka i ostalih proždrljivaca.

Žene ližu svoje pesme dok ne progledaju

očima mačaka, risova, tigrova.

One ih čuvaju po podrumima i tavanima,

ispod ućebanih fotelja i u fiokama koje se ne vide,

zakamuflirane svakodnevnim oblicima,

istim dosadnim pokretima, ustaljenim frazama,

po starim kutijama, u nahtkasnama i šupama.

One ih njuškaju nežno

i jednu po jednu nameštaju, premeštaju

da budu što bliže toplini.

Milujući im mala vlažna tela

one ih kriju i od sebe samih

sve dok ne ispuste sopstveni mjauk,

dok ih ne napuste i ne odu

neznano kud.“

 

Ovu ću pesmu naučiti napamet.

Dalibor Soldatić 

KNJIŽEVNOST O GAUČIMA

Usamljeni jahač, nomad, gonič stoke na prostranim pampama, gaučo,

oduvek je bio prisutan u argentinskoj književnosti. Gauča ima u Argentini,

Urugvaju, Paragvaju, Boliviji i Brazilu. Žive u ruralnim oblastima, bave se

pre svega stočarstvom, posebno uzgojem konja i poljoprivredom.

Kada je u pitanju književnost treba razlikovati dva pojma: književnost

gauča (literatura gaucha) i književnost o gaučima (literatura gauchesca).

Književnost gauča pojavljuje se već u doba Kolonije i predstavlja narodnu

književnost usmene tradicije, lirsko narativnog karaktera koju prenose

putujući narodni pevači― pajadores (payadores) uz pratnju gitare ili viuele

pevajući i improvizujući pesme o poznatim ličnostima i događajima. Može

se reći da je ova poezija i način njenog izvođenja poslužila kao polazna

tačka za književnost koja se pojavila u XVIII veku u doba romantizma i u

kojoj je glavni protagonist gaučo.

Književnost o gaučima pojavljuje se krajem XVIII i početkom XIX veka u

Argentini i Urugvaju kao deo šireg pokreta hispanoameričkih pisaca u to

doba: amerikanizma. Rađa se u doba neoklasicizma, cveta u doba

romantizma, nastavlja u realizmu i naturalizmu da bi polako nestala u

doba modernizma. Naime, nakon sticanja nezavisnosti od španske vlasti,

kada se formiraju mlade države u Latinskoj Americi logično je da se

postavlja i pitanje: ko smo mi, odnosno pitanje nacionalnog identiteta.

Književnost o gaučima pokriva sve vrste: poeziju, prozu i dramska dela

mada se najvrednija ostvarenja registruju u poeziji.

Književnost o gaučima uzdiže lik ovog nomada u ravan nacionalnog mita.

Obrazovani autori identifikuju se s likom ljudi sa sela i pružaju

svedočanstvo o jednoj nepovratnoj prošlosti. U njihovim delima

predstavljene su oblasti, predeli, život gauča u surovim uslovima pampe,

njihov način razmišljanja i delanja. Glavna osa oko koje se kreće sve,

političke ideje, kritika društva i vladajućih struktura i razni poduhvati, bilo

pozitivni bilo negativni, jeste gaučo.

To ne znači da je slika gauča u književnim delima uvek pozitivna. Ima

nečeg romantičnog u toj fatalnoj sudbini gauča, slobodnog nomada koga

dolazeće ekonomske i društvene okolnosti osuđuju na nestajanje.

Industrijalizacija zahteva da se gaučo uključi u proces moderne

proizvodnje. Gaučo je primoran da postane nadničar, sluga ili vojnik. Na

promene koje mu se nameću često odgovara silom. Pri tom služi i

autoritarnim vođama i ne tako retko postaje žrtva represije. U kojoj meri se

razlikuje slika gauča u književnim delima najbolje se vidi u hibridnom

proznom tekstu Dominga Faustina Sarmijenta Facundo i čuvenom romanu

Rikarda Guiraldesa Don Segundo Sombra.

Vrhunskim dostignućem književnosti o gaučima svakako se smatra Martin

Fjero, Hosea Ernandesa, poema svrstana među klasike argentinske

književnosti. Martin Fjero započinje neposredan i opšti kult hrabrosti i

ličnoj odvažnosti gauča u epskom smislu. Neki ga književni istoričari

smatraju mitopeotskim delom. U njemu se gaučo prikazuje više kao

društveni a manje kao etnički tip, proizvod primitivnog stočarstva. Otuda

njegovo odbijanje da prihvati modernizaciju a samim tim i grad i

civilizaciju u Sarmijentovom smislu. Takav gaučo s jedne strane može biti

zloupotrebljen u političke svrhe, ali u svojoj buntovničkoj individualnosti

može i da se uzdigne.

Martin Fjero objavljen je između 1872. i 1879. godine. Njegov autor Hose

Ernandes (1884― 1886) iz ličnog životnog iskustva dobro je poznavao

ruralnu sredinu Argentine i njene žitelje. Njegova slika gauča nije slikovita

i folklorna već se trudi da predstavi lik koji reprezentuje karakter

argentinskog gauča, usredsredivši se na njegov način života, osećanja,

mišljenja i izražavanja. Ernandesova slika argentinskog društva je gorka.

Istovremeno predstavlja protest protiv nepravde i marginalizacije gauča

dok veliča autentične duhovne vrednosti prirodnog sveta. Martin Fjero

reaguje protiv vlasti, vojske, pravde, grada i civilizacije zato što ga guraju u

propast, i izrasta u mit slobodnog, neukroćenog pojedinca koji ne trpi

društvene nepravde, opresiju i zalaže se za jedan drugačiji, pravedniji

poredak.

Siže je relativno jednostavan. Vlasti su otrgnule Martin Fjera od porodice,

od pampe i prisilno ga regrutovale da bi se borio protiv pobunjenih

Indijanaca. Život na granici pun je zloupotreba, samovolje i nepravdi. Na

kraju će ogorčeni Martin Fijero dezertirati. Nakon tri godine vraća se u

svoje selo da bi zatekao uništen ranč a nestali su mu žena i deca. Kreće u

osvetnički pohod i postaje zli gaučo, nasilnik, upada u poroke, postaje

skitnica ali i dalje nosi u sebi plemenitost svoje prirode. U druženju s

drugim beguncem, Krusom, na kraju prvog dela poeme beži od vlasti koje

ga progone i sklanja se kod divljih Indijanaca. Tako je na primeru jednog

pojedinca prikazan jedan idealizovani mitski svet pampe koji moderna

civilizacija i vlasti uništavaju.

Ernandes je 1878. godine objavio drugi deo svoje poeme „Povratak Martina

Fjera“ u kom se buntovnik vraća u civilizaciju i društvo od kojih je bežao,

uveren da će konačno biti shvaćen. Iskustvo života s Indijancima ispalo je

negativno. Posle smrti Krusa i ubistva jednog deteta kod Martina Fjera

bude se plemenita osećanja i on se okreće protiv Indijanaca i vraća u

civilizaciju.

Ponovo je srećan jer je našao svoju decu, vidi svetlu budućnost dok u

pozadini i dalje ostaje pampa kao temelj velike Argentine u budućnosti.

Tako smo dobili na neki način poetski prikaz Sarmijentovog sukoba

između civilizacije i varvarstva koji se rešava poštovanjem slobode

pojedinca i potrebe da se nametne društveni poredak koji obezbeđuje mir i

prosperitet naciji.

Poema je pisana jezikom gauča koji veoma originalno Hose Ernandes

uzdiže na jednu višu estetsku ravan tako što stvara originalan ali

verodostojan jezik. Veliki argentinski pisac Horhe Luis Borhes svrstao je

među najveća dela argentinske i latinoameričke književnosti sa estetskog

stanovišta mada nije gajio simpatije prema glavnom junaku.

Aleksandar Ćuković

 

 

SUDBINA JEDNE KNJIŽEVNE DIJASPORE

 

Gotovo svi autori koji su pisali o djelima Gojka Čelebića, a naročito oni koji su imali volje i hrabrosti da se upuste u dublje promatranje esejistike tog pisca, na prvu su saglasni da je riječ o uistinu atipičnom misliocu. Stoga, na samom početku valja biti jasan i nedvosmislen: i najnovije Čelebićevo djelo, studija Pisci jevrejskog Praga, samo je novo svjedočanstvo o moći pisca da pomijera granice kako u žanrovskom, tako i u misaonom kontekstu.

Ovo djelo objavljeno je prošle godine u izdanju dvije renomirane izdavačke kuće – beogradskog Factuma i zagrebačke Bookare, a u okviru Biblioteke Svjetska književnost, čija je urednica Martina Petrinjak. Pisac pogovora je Venko Andonovski koji, zahvaljujući Čelebićevoj žanrovskoj neuhvatljivosti, ni sam nije načisto šta je ta knjiga ustvari, pa konstatuje da je ona istovremeno i studija, enciklopedija znanja, filološka kritika, filozofsko promišljanje, esejistika, psihoanalitička interpretacija, teorija o ideološkom interesu teksta, hermeneutika jedne mikrokulture usađena u makrokulturu, triler, ali i pripovjijedanje koje istodobno umiruje i uznemirava.

Predmet Čelebićeve obrade jesu glasovite i više nego interesantne ličnosti koje ponajbolje oslikavaju mikro i makro svijet kulture sa svim mogućim kombinacijama i varijacijama kad je u pitanju njihov odnos duboke i nenarušive međuzavisnosti: Franz Kafka, Johannes Urzidil i Gertrude Theiberger, David Gans, Edmund Husserl, Ernst Weiss, Sigmund Freud, Oskar Baum, Gustav Meyrink, Franz Werfel, Max Brod, Hugo Salus, Paul Leppin, Milena Jesenska, kao i Egon Erwin Kisch. Ta dva, naizgled suprotstavljena svijeta Čelebić čitaocima daje iz perspektive njihove međuzavisnosti i funkcionalnosti, a nipošto bilo kakvog isključivanja. Za pisca je cjelina referentno tijelo u odnosu na koje promatra sve pojave kojima se bavi – cjelina ili ništa. Svakom ko poznaje i ostala djela ovog autora shvata i zna da je Čelebić po tom pitanju beskompromisan.

Prvi dodir autora sa praškom njemačkom književnošću, kako i sam Čelebić navodi u svojevrsnom predgovoru, zbio se sada davne 1984, kad se upisao na Odsjek za starogrčki jezik i književnost na Karlovom univerzitetu. „U cjelini, praška njemačka književnost, jer je nastala u dijaspori, najvećma jevrejskoj, kao i zato što prirodno naginje širokom polju znanja i energije, koje je za sobom ostavila njemačka klasična filologija, neusiljeno se promolila iza draperije Antike, kao da je tu bila oduvijek, a ne svega sto godina“, zabilježio je, između ostalog, Čelebić kroz čiju misao će kasnije prostrujiti i onaj rani kulturni optimizam njemačkih (praških) pjesnika, kao i onaj kasni pesimizam prozaista suočenih sa Holokaustom.

„Jasno sam tada vidio granice ovog književnog geta, koje vidim i danas, dok se sve uliva u veliku, pangermansku tradiciju“, primjećuje autor uz ocjenu da je jevrejska dijaspora u Pragu jedna od najvećih književnih dijaspora u istoriji. Pred čitaocem je, najkraće kazano, Čelebićeva pošta praškim Jevrejima koji su svoju sudbinu imali u njemačkoj književnosti i rasijanju, pošta dijaspori od pera – pjesnicima, scenaristima, romansijerima, libretistima, hasidima, kabalistima, dramatičarima koji su sanjali na jidišu, služili se češkim, a pisali na njemačkom jeziku.

Ovo djelo (studiju) Gojka Čelebića, Andonovski opisuje kao „zadivljujuću simfoniju o praškoj književnoj i filozofskoj semiosferi… Jednu od najsavremenijih kulturoloških studija u Evropi“. I zaista, ako se osvrnemo na sve aspekte u kojima ova Čelebićeva knjiga pruža doprinos, onda sa sigurnošću možemo reći da je riječ o kapitalnom djelu. Tu, prije svega, pored književnosti treba na umu imati i lingvistiku, sociologiju, kulturologiju, istoriju književnosti, filozofiju, ali i sociologiju literature, a na momente i politikologiju. Posebnu vrijednost čini i nenametljiva i neusiljena komparacija duha ličnosti (u sferi mogućeg i nemogućeg) koje su uzete za predmet obrade. Sve to Čelebić čini jasno, umiveno, omogućavajući čitaocu da trezveno i sa interesovanjem prati tok njegove misli.

Podsjetimo, Gojko Čelebić studirao je starogrčki jezik i književnost na Karlovom univerzitetu, a diplomirao je na Fakultetu dramskih umetnosti u Pragu. Doktorat u oblasti svetske komparatistike, o Miguelu de Cervantesu, i uticaju na slovensku književnost, odbranio je na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. On je prije svega romansijer (objavio je 12 romana), zatim pripovjedač (11 zbirki pripovjedaka), sa još petnaestak knjiga u gotovo svim žanrovima – eseji, naučne proze, drame, scenarija, uključujući četiri pesničke zbirke. U scenskom stvaralaštvu, pored pozorišnih i filmskih režija, za njm je dvadesetak drama, dramatizacija, filmskih scenarija i sl. Autor je dva dugometražna filma. U službenoj karijeri bio je visoki diplomata u Buenos Ajresu, Tokiju, NJujorku, Kairu i Rimu.

Knjiga Pisci jevrejskog Praga svojevrsna je promenada duhom jednog vremena i prostora, nalik onima koje možemo sresti u najsavršenijim esejističkim djelima. Prije svega, na umu imam čuveni Orvelov Put za Vigam, i njegov šmek koji istinski čitalac ne može da ne doživi u susretu sa djelom. Ova Čelebićeva knjiga zasigurno će čitaocu otkriti svjetove i odaje sa kojima se ranije nije susretao, a pored kojih je, ubijeđen sam, morao proći. Upravo u tome je i veličina Čelebićeve stvaralačke aure i grandioznog spisateljskog umijeća. NJome se još jednom potvrdio, po ko zna koji put, kao pisac evropskog i svjetskog književnog formata.

Dubravka Orlić

HRVATSKI EMIGRANTSKI PISCI

UVOD

Poznato je da je Hrvatska kroz povijest imala velike iseljeničke valove prema inozemstvu. Većina Hrvata domovinu je napuštala zbog potrage za poslom, ali i zbog političkih prilika u domovini. Jedni od emigranata koji su napustili svoju zemlju su upravo Antun Bonifačić, Duško Ševerdija i Željko Dučmelić. Ovi hrvatski emigrantski pisci nastojali su nastaviti svoj rad i u egzilu. Pa su tako u bitno izmijenjenim okolnostima pokretali časopise, novine, kako na hrvatskom, tako i na stranim jezicima, točnije na jezicima zemalja u kojima su boravili. U ovom seminarskom radu, govoriti će se o Antunu Bonifačiću, njegovom književnom stvaralaštvu i pojedinim pjesmama, a biti će govora i o Dušku Ševerdiji i Željku Dučemliću.

1. ANTUN BONIFAČIĆ Antun Bonifačić rodio se 8. listopada 1901. godine u Puntu na otoku Krku. Osnovnu školu polazio je u rodnome mjestu. Gimnaziju je polazio i Pazinu i na Sušku. Maturirao je u Beogradu, gdje je i završio jedan semestar prava. Studij nastavlja u Zagrebu gdje se upisuje u II. semestar studija romanistike i kroatistike na Filozofskom fakultetu. 1924. godine doktorirao je disertacijom „Les elements romatiques chez Gustave Flaubert“(Romantičarski elementi u djelima Gustava Flauberta.) Jedno vrijeme boravio je u Parizu gdje je studirao na Faculte des lettres (Sarbonne), gdje prevodi i roman Gustava Flauberta „La tentation du Saint Antoine“ (Iskušenja svetog Antuna). Prilikom boravka u Francuskoj izvrsno je usvojio francusku knjižavnost. Nakon povratka iz Francuske služio je kao profesor u Državnoj maloj realnoj gimnaziji na Krku. Nakon negog vremena je premješten u Državnu trgovačku akademiju u Suškaku. Ondje i tiska svoju prvu zbirku stihova: „Pjesme“. Nakon godinu dana premješten je na gimnaziju u Somboru, a zatim odlazi u Zagreb gdje je predavao francuski jezik na Sveučilištu. Cijelo vrijeme NDH bio je nadstojnik odjela za kulturne veze u Ministarstvu vanjskih poslova. U emigraciju odlazi 1945. godine. Najprije je dvije godine boravio u Italiji, u Rimu, a nakon što nije dobio vizu za Španjolsku odlazi 1947. godine u Rio de Janeiro, gdje je bio nastavnik francuskog jezika. Iz Ria odlazi u Sao Paulo gdje je radio kao profesor i prevodilac. U Sao Paulu sa profesorom Vinkom Nikolićem počinje uređivati „Hrvatsku reviju“. I konačno, 1954. odlazi u Sjedinjene Američke Države, točnije u Chicago gdje je bio tajnik Hrvatskog povijesnog instituta, jedno vrijeme i predsjednik Hrvatskog oslobodilačkog pokreta. Nekoliko godina prije smrti zahvalio se na dužnosti predsjednika HOP-a. 24. travnja 1986. godine umire u Chicagu (Šicel, M. 1996.).

2. KNJIŽEVNI OPUS ANTUNA BONIFAČIĆA Antun Bonifačić već zarana počinje objavljivati u raznim književnim časopisima, zbornicima i novinama. Pisao je prozu s društvanom tematikom vezanom za Krk i Podravinu, konvencionalnu pejzažnu poeziju te eseje i prikaze kulturno – političkog sadržaja. Može se reći kako je Bonifačić bio dosljedan sam sebi, te tako na njega bitno nije utjecao niti jedan hrvatski pisac. Možda bi samo trebalo spomenuti Tina Ujevića kao jednog od onih pjesnika koje je Bonifačić posebno cijenio, ali ni Ujević nije posebno utjecao na njegovu poeziju. Najvjerojatniji razlog takvom razvitku Bonifačićeve književne ličnosti je u činjenici da je on bio posebno zaokupljen francuskom književnošću. Nadalje, nije jednostavno govoriti o Bonifačićevim tematskim preokupacijama kada je riječ o cjelokupnom književnom stvaralaštvu, a posebno kada se radi o romanima. Što se tiče poezije, u njoj je nešto lakše otkriti neke motive koji se povremeno ili konstantno pojavljuju tijekom cijelog njegovog pjesnikovanja. Kako izraz neposrednog osjećanja i promišljanja svijeta i života, lirika, nedvojbeno, najizravnije prikazuje Bonifačićeve emocionalne intenzitete (Šicel, 1996.). Objavio je tri zbirke pjesama pod nazivom Pjesme u razmaku od dvanaest godina. Prvu zbirku pjesma Pjesme objavljuje 1926. godine. Tri godine nakon toga piše eseje Ljudi zapada, 1929. godine u kojima piše o Andreu Gideu i Hnryu de Montherlantu. Redali su se i njegovi prilozi u publikacijama Slobodna tribina, Mlada Jugoslavija, Nova Evropa, Jugoslavenska njiva, Riječ, Vijenac, Savremenik, u kojem je jedno vrijeme bio i urednik. Još objavljuje u Hrvatskom kolu, Književniku, Plavoj reviji i dr. Antun Bonifačić osim svojih priloga, puno je prevodio. Posebice je prevodio iz francuske književnosti, primjerice G. Flauberta i njegovo djelo Napast sv. Antuna ili A. Gidea i njegova djela Uska vrata, Krivotvoritelj, Povratak izgubljenog sina i dr. Što se tiče njegova proznog djelovanja, objavio je tri romana. 1935. godine objavljuje roman Krv majke zemlje. To je tip “proizvodnog” roma o naftnim i plinskim bušotinama u Podravini, ali i o suvremenom “visokom” građanskom društvu Zagreba i Beograda. Ovaj roman pokušaj je spajanja tradicionalnog i modernog, kako u tematskom tako i u stilskom smislu. Tradicionalnost se očituje kroz temu i to na način da glavni junak prolazi kroz proces životno – sudbinskog puta od sela do grada, dobro nam poznat kao literarna tema još iz vremena naših realista i pri tome, dakako, pred nama se oživljuju razni slojevi hrvatskog međuratnog društva, a to su seljaci, visoki elitni gradski sloj, trgovci, bankari. Sve se ovo događalo na relaciji od podravskog sela do dviju metropola, Zagreba i Beograda (Šicel, 1996.).

Tri godine nakon toga ovoga romana objavljuje roman Mladice u kojem govori o mladim hrvatskim intelektualcima ideološki svrstanih od komunista nacionalista i internacionalista. Ovaj njegovo roman Mladice, doživljava i drugo izdanje. Još jedan roman Bit će te kao bogovi, objavljuje 1950., on je pisan u egzilu, a oslikava tragične dane i sudbinu naših ljudi. Sagledan u cjelini ovaj Bonifačićev roman djeluje kao sinteza njegovih razmišljanja o Hrvatskoj u okviru zamršenih društvenih, političkih i ideoloških strujanja od uspostavljanja kraljevske Jugoslavije do prvih dana postaojanja komunističke Jugoslavije. Napisao je i jednu novelu Neka bude svjetlost, 1950. godine. Nadalje, 1943. objavljuje Velebit. Antologia součesnej chorvatskej prozy, zbornik koji izdaje zajedno s A. Vrbackym. Sljedeće godine objavljuje, Entre Jupiter et Mars. La Croatie et I’ Europe, koje prevodi na njemački jezik Zwischen Jupiter und Mars. Koroatien Bekanntnis zu Europa. Nakon odlaska u emigraciju nastavlja svoje književno i političko djelovanje. 1950. zajedno s V. Nikolićem osniva Hrvatsku reviju. Zanosio se idejom osnivanja u iseljeništvu Društva hrvatskih književnika. Zbog pomanjkanja sluha za tu ideju među hrvatskim emigrantskim piscima, od svega je ostala samo jedna objavljena knjiga. Osim u Hrvatskoj reviji piše u hrvatskim emigrantskim publikacijama, kao što su Glas Sv. Antuna, Hrvatski Marijin Glasnik, Danica, u mjesečniku Nezavisna Država Hrvatska, koji je neko vrijeme i uređivao. Nadalje, piše dvadeset sedam eseja pod nazivom Vječna Hrvatska, 1953. godine koje objavljuje u Chicagu. U suradnji s C. S. Mihanovichem objavljuje The Croatian Nation, radove istoimenog simpozija na engleskom jeziku. Sabrane pjesme 1974., a njegova zadnja objavljena antologija je The Anthology of Croat Verse koju objavljuje 1981. godine (Ćorić, 19.

.1. More More, moje more, ljubljena dušo mračna, iskrsnuo sam iz tvojih zelenih voda crn i nasmijan, i sada sam pijan, i sada sunčano svijetlo kroza me hoda. Vječno nemirno tijelo puno nabora rnračnih, i tvoji se valovi grče, i mračno srce ludo o litice lupa, nemirno od svemirskih sila i tajna zračnih. More, moje more, tko se u nama krije u bjelini ponjava i smrtnom licu mjesečne noći? U svakom času ronim iz tvojih dubina, zgrčena šaka za zrake se hvata, galije na nebo brode u svim mojim snima. U zanosnom času ponoćne plime rješavam se proklete hajke, i rastem u beskraj. Što će nam zemlja, koja nas obalom muči? More, moje more, nad nama zvjezdano nebo sa vjetrima huči. (Bonifačić, 1966:70)

More, jedna od pjesma iz zbirke Pjesme, nastala je 1926. godine. Ovo je misaona lirska pjesma koja govori o odnosu čovjeka, mora i svijeta. Pjesmu obilježava sedam strofa nejednake dužine, a to su kvintil, katren, tri tercine i dva monostiha, dakle izmjenjuju se stihovi nejednake dužine. U pjesmi se javlja rima koja zvukovno obogaćuje ovu pjesmu. Ugođaj pjesme je sumoran i jezovit. U pjesmi možemo pronaći motive smrti, nemira, hajke, oluje. Kroz pjesmu se provlači misao o smislu života. More je izvorište svih njegovih razmišljanja, osobnih preokupacija, asocijacija i konflikata. Bonifačić u ovoj pjesmi uspoređuje čovjeka s prirodom. Čovjek je upravo onaj simbol prolaznosti, smrti, odlaska, dok je more vječno. Pjesnik teži za stalnošću i vječnošću, umoran je od ovozemaljskog života i traženja istine.

2.2.

Putnik

Da, prošao sam mnogo raznih mjesta, krčma, gdje je posluga prijazna i dobra, crkva, gdje su sjene plave, a udobne klupe. Znam, da još na me čeka mnogo cesta, i da mnogi šljunak misli na me, u snu osjećam izmoreno rame od svih tih budućih bremena. I vrlo se veselim. Radujem se svakom zavijutku, kadar sam da pjevam himnu jednom vrutku, što izvire iz Krasa te me sjeća kojekakvih čuda. Duša mnogo i rado vrluda, a noga ide od mjesta do mjesta. (Bonifačić, 1926:76)

Još jedna od pjesma iz zbirke Pjesme, je i pjesma Putnik. Ovo je refleksivna lirska pjesma koja govori govori o putovanju. U pjesmi se izmjenjuju stihovi različite duljine, što znači da je stih slobodan. Pjesnik ovdje ne poštuje tradicionalna pravila o gradnji stiha. Ugođaj pjesme je vesel, razigran, pozitivan. Pa stoga u pjesmi možemo pronaći motive različitih mjesta, klupa, putovanja, cesta. Može se reći kako pjesnik zapravo govori o sebi. Kako je on često selio, putovao, kroz ovu pjesmu iznosi i svoja razmišljanja. Već je puno proputovao, što možemo uočiti kroz stihove: „Da, prošo sam mnogo raznih mjesta,..“ (Bonifačić, 1926:76). On uživa u putovanjima, veseli se svakom novom mjestu, „Radujem se svakom zavijutku..“ (Bonifačić, 1926:76).

2.3.

Molitva Majci Božjoj od Loreta, da se vrati u Hrvatsku Vrati se k nama, Presveta Majko, vrati se k nama sa svojim domom,

Marijo, Majko Božja sa trsatskog brda, sva Te Hrvatkska zove. Uzprkos bura hrvatski brodovi plove, jedre nabrekla jedra, praćeni gradom i gromom. Uviek u borbi s mrakom i laži, bili smo prvi. Najbolji od nas leže staklena oka i ukočene šake, Zemlja im naša upija krv, a prazne zievaju rake, hrvatske rieke teku krvave od hrvatske krvi. Velebit ječi, Kozara plače, mutna valja se Una. Planuše drevni domovi naše stoljetne sreće, jedino oni pale junacima vrlim zlokobne svieće, pakao sudi svetcu, pobjedu slavi buna. Planuše hambari puni, razbiše konobe s vinom, spališe pitoma sela, srušiše gradove biele, tužni hrvatski sinci po prašnim cestama sele, vrati se k nama, Presveta Majko, vrti se k nama sa svojim sinom! Blažena Gospo Sinjska, Bistrička Majko Sveta. Prečista Djevo iz Voćina biela, Škrpjela čudesna Mati! Hrvatska Majko iz Ferma i Loreta! Iz svih krajeva svieta, nikada Te nećemo prestati zvati: „Vrati se! Vrati..“ (Bonifačić,1926:125)

Molitva Majci Božjoj od Loreta, da se vrati u Hrvatsku domoljubna je lirska pjesma s elementima duhovnog i religioznog. U pjesmi prevladava tužan ugođaj. Javljaju se motivi ljutnje, bijesa, patnje, ogorčenosti. U pjesmi se javlja obgrljena rima kroz prva četiri stiha, a u zadnjem stihu prepoznajemo ukrštenu rimu. Nadalje, može se reći da je pjesma gradirana, dakle javlja se gradacija. Gradacijom se sve više pojačava početna misao, pisac sve više i više zaziva Majku Božju u pomoć. Ova pjesma odraz je pjesnikove pripadnosti narodu i domovini, domovini koja se nalazi u teškim trenutcima. Teške trenutke možemo prepoznati u stihovima: „Vrati se k nama, Presveta Majko, vrati se k nama sa svojim domom, Marijo, Majko Božja sa trsatskog brda, sva Te Hrvatkska zove. Uzprkos bura hrvatski brodovi plove, jedre nabrekla jedra, praćeni gradom i gromom.“ (Bonifačić, 1926:125) Pjesnik zaziva Presvetu Majku da se vrati u Hrvatsku. Riječ dom posebno je izdvojena što znači da za pisca ima simboličko značenje. Kroz stihove možemo iščitati povijesnu situaciju u kojoj se Hrvatska tada nalazila. U sljedećem stihu pjesnik govori kako je tijekom brojnih stoljeća Hrvatska sudjelovala u borbama, a oni najbolji, koji su se borili za nju, za slobodu, sada leže pod zemljom. „Uviek u borbi s mrakom i laži, bili smo prvi. Najbolji od nas leže staklena oka i ukočene šake, Zemlja im naša upija krv, a prazne zievaju rake, hrvatske rieke teku krvave od hrvatske krvi.“ (Bonifačić, 1926:125) Ovaj stih ima veliku težinu i zato iz ta četiri retka možemo iščitati bol i ljutnju koju pjesnik osjeća. Pjesnik u pjesmi izdvaja i riječ sin. Naime, kako je i sam pisac emigrirao iz Hrvatske, on pati za svojom domovinom, te stoga i njega sama možemo smatrati sinom koji se želi vratiti svojoj majci, odnosno domovini. Pjesma završava zazivima Majci Božjoj da se vrati u izmučenu Hrvatsku zemlju.

3. DUŠKO ŠEVERDIJA Ovaj emigrantski pisac rodio se 12. svibnja 1921. u selu Zaton kod Šibenika. Pučku školu je pohađao u rodnom mjestu. Neko vrijeme polazio je prvi razred klasične gimnazije u Šibeniku, a onda otišao u Ljubljanu k bogatoj teti i završio srednju “Trorazrednu Nadaljevalnu Hotelirsku Gostilničarsku šolu”. Nakon toga zapošljava se u Zagrebu, a u slobodno vrijeme završava nekoliko tečajeva: knjigovodstvo, stenografiju, daktilografiju i radio-telegrafiju, što će biti temelj njegova zanimanja do kraja rata. U emigraciju odlazi s tisućama sunarodnjaka. U svibnju 1945., dospijeva u više logora, a onda odseljuje u Argentinu u Buenos Aires. Uskoro se zapošljava kao činovnik u Ministarstvu rada. Nakon šest godina sa ženom otvara vlastitu tvornicu pletiva, a i odseljuje u argentinsku pokrajinu Cordobu. Do danas živi u tamošnjem mjestu San Agustin i tek u ljeto 1993. dolazi prvi put u posjet domovini. Ševerdija počinje svoju pisanu riječ objavljivati nakon samog odlaska u emigraciju. Koliko god to zvučalo parodoksalno u više logora piše uglavnom za izvedbe ad hoc skečeva i vesele dramske fragmente, ali i pjesme, od kojih prve objavljuje u logoru Fermo u pokrenutom listu Croatia. Tu su mu bili društvo intelektulaci i pisci kao Zvonko Fržop, Vinko Nikolić, Dušan Žanko, Janko Skrbin, Duško Kalebić, Luka Brajnović, Srećko Karaman, Husnija Hrustanović i drugi. Zajedno s Fržopom napisao je dramu Hrvatska kruna, kojoj su na logorskoj pozornici bili izvođački nositelji prof. Zoričić i prof. Mandica Dulčić. Preseljenjem u Argentinu počinje objavljivati svoje pjesme u Domobranskom Godišnjaku, a nakon toga u Hrvatskoj reviji i drugim emigrantskim listovima. Uvršten je u Nikolićevu antologiju emigrantskog pjesništva Pod tuđim nebom. O Ševerdijinim pjesmama u emigraciji vrlo su pozitivno pisali Gracijan Raspudić, Ante i Branko Kadić, Dušan Žanko, Gojko Borić i još neki. U tisku mu je knjiga sabranih pjesama Koracima prema Suncu, a u rukopisu ima još tri zbirke pjesama, te podulju priču Hasanaga.

3.1.

Lišće

Mi smo ko lišće, kad u rijeku pade, Bez moći da se spasi, bez snage da prkosi; Pa se stisne u svoju bol, u svoje jade I pusti da ga u nepoznato voda nosi. Pa kad bi i pokušalo da bjesni, urla, trza… Kako silnu rijeku preskočiti skokom: Svejedno će ga, silna voda brza, Ko i nas život, ponijet svojim tokom. (Šito Čorić, 1995:301) Pjesma Lišće misaona je lirska pjesma koja govori o prolaznosti ljudskoga života. Pisac čovjeka uspoređuje s lišćem. Kao motivi u pjesmi se javljaju rijeka, voda, lišće. Sastoji se od dva katrena, a stihovi su nejednake duljine. Stihove karakterizira ukrštena rima. Izraz u lirskoj pjesmi bogat je pjesničkim slikama. Ovi stihovi u čitatelju bude razmišljanja o prolaznosti života, o smislu postojanja. Stihovima: „Mi smo ko lišće, kad u rijeku pade, Bez moći da se spasi, bez snage da prkosi;“ (Šito Čorić, 1995:301) pisac govori o brojnim problemima koji more svakoga čovjeka. Ljudi se ćesto nađu u velikim problemima, imaju težak životni put i jednostavno nemaju snage za nastaviti dalje. Koliko se god čovijek trudio život, odnosno sudbina je ona koja odlučuje što će biti i silna voda brza, Ko i nas život, ponijet svojim tokom.“ (Šito Čorić, 1995:301).

„Svejedno će ga,

4. ŽELJKO DUČMELIĆ

Željko Dučmelić rodio se 10. studenog 1919. u Vinkovcima. Pučku školu i gimnaziju također je završio u rodnom gradu. 1938. godine počeo je studirati na Tehničkom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, na geodetskom odsjeku. Nakon rata odlazi preko granice, ali dospijeva u logore. Nakon što se uspio spasiti iz logora uspijeva dobiti stipendiju i nastaviti studj na Sveučilištu u Padovi. U prosincu 1947. godine seli iz Italije u Argentinu. Tamo je godinama radio kao inženjer na izgradnji cesta, mostova i naselja. Za vrijeme boravka i rada u Argentini, raspituje se preko „Crvenog križa“ o svojoj obitelji, saznao je da mu je brat u Madridu, a roditelji u jednom drugom hrvatskom izbjegličkom logoru u Italiji. Sredinom pedesetih godina cijela se vinkovačka obitelj Dučmelića okupila u Argentini, u Buenos Airesu. Brat Zdravko postaje jednim od najpoznatijih argentinskih slikara, dok su otac i majka živjeli od očevog trgovačkog posla. Kako se obitelj Dučmelić često sastajala s ostalim hrvatskim emigrantskim prijateljima. Dučmelić je nagovoren od strane bliskih prijatelja počeo pisati svoj životopis, stradanja Hrvata za vrijeme Drugog svjetskog rata, te život hrvatske političke emigracije u Argentini kao i njihovo sociološko prilagođavanje novim životnim prilikama. Početkom osamdesetih objavljuje svoj autobiografski rukopis hrvatskim Argentincima Četiri mjeseca u raju, u vlastitom izdanju. Tada ga prijatelji nagovaraju da nastavi sa pisanjem, uslijedilo je pisanje još 4 knjiga životopisnog i hrvatopisnog karaktera od 1988. do 1992. Za knjige se saznalo u Republici Hrvatskoj 1993. Autor se potrudio da knjige stignu i u rodne Vinkovce 1994. Dakle, Dučmelić se u svoje slobodno vrijeme posvetio isključivo poučno proznom pisanju na španjolskom i hrvatskom jeziku o hrvatskoj suvremenoj nacionalnoj problematici, kako domovinskoj tako i iseljeničkoj, koristeći se stalno autobiografskim događajima i opisima. Željko Dučmelić umro je u Argentini, u Buenos Airesu 5. rujna 1997. godine. Od 1988. do 1991. objavio je 40 svezaka takve svoje biografsko-didaktičke proze pod naslovom “El Croata”. Svaki je svezak imao 20 stranica, a sadržajno se nastavljao jedan na drugi (Šito Ćorić, 1995.).

Dosad je, uz spomenutih 40 brojeva “El Croata”, zasebice objavio sljedeće knjige: – Cuatro meses en el paraiso, Florida (Buenos Aires) 1971. – Hrvat 1 – Dogodovštine jednoga običnog čovjeka, Florida (Buenos Aires) 1990. – Hrvat 2 – Hrvatska pati ali ne umire nikada, Florida (Buenos Aires) 1991. – Hrvat 3 – Četiri mjeseca u raju (hrvatsko izdanje njegove knjige “Cuatro meses en el paraiso), Florida (Buenos Aires) 1992. – Hrvat 4 – Po putevima u neizvjesnost, Florida (Buenos Aires) 1993. – Hrvat 5 -Drveni sok otrgnutih grana, Florida (Buenos Aires) 1994. – Hrvat – Slikovni dodatak, Florida (Buenos Aires) 1994. (Šito Čorić, 1995:290).

Hrvat 3 – Četiri mjeseca u raju, hrvatsko je izdanje njegove knjige Cuatro meses en el paraiso koje je izdao 1992. godine. U jednom od odlomaka knjige saznajemo o prilikama tijekom boravka u logoru, dana 16. svibnja 1945. godine. Naime, radnja se odvija u mjestu St. Stefan u Austriji, jedno četiri kilometra prema jugu od Wolsberga, starinskog mjesta na podnožju Alpa. Kao prostor odvijanja radnje navedeno je otvoreno polje na desnom rubu ceste koja ide u suprotnom pravcu od prodiranja ruske vojske. U odlomku se javljaju likovi vojnika, točnije ostatak, ostatka, ostataka hrvatske vojske, te civili, žene, djeca i starci. Dučmelić opisuje kako već četiri dana borave ondje, ljudi su gladni i umorni. Nitko od njih ne zna što se točno događa, osim jednog hrvatskog pomorskog časnika koji je govorio engleski pa je bio izvor svih novosti. Autor u ovome odlomku priča svoju priču, kako je zapravo završio u ovome mjestašcu. On je bio hrvatski vojnik koji je morao ispuniti svoju vojnu dužnost prema domovini. Tijekom ratnih opasnosti on kao vojnik napušta svoj dom, odlazi u rat, a i njegova žena koja je tada bila trudna. Na svu sreću opet se pronalaze i borave zajedno u malenom mjestu, St. Stefan. U odlomku se spominje još jedan lik, Branko Figurić, kojeg pisac opisuje kao izuzetnu osobu. Oni zajedno prolaze kroz patnje i brojna pitanja na koja ni sami nemaju odgovor. Žive iz dana u dan sa svojim obiteljima čekajući što će se sutra dogoditi (Dučmelić, 1992.).

5. ZAKLJUČAK Može se zaključiti kako je Antun Bonifačić jedan od najznačajnijih književnika emigranata. On je već u predratnom razdoblju, posebno svojom poezijom, osigurao visoko mjesto u hrvatskoj književnosti i unutar svoje generacije svrstao se u red onih stvaralaca koji su nenamtljivo, ali uporno kreirali svoju umjetnost riječi. Nešto manje zapažni, ali ne manje vrijedi su dakako Željko Dučmelić i Duško Ševerdija. Svi ovi pisci nisu zaboravili svoju domovinu. Kroz njihova djela neprestano se provlače simboli domovine koji dakako označavaju njihovu veliku ljubav prema domovini koju nikada nisu zaboravili.

6. LITERATURA

1. Bonifačić, A. (1996.) Izabrana djela, Zagreb: Matica hrvatska.

2. Šito Ćorić, Š. (1995.) 60 hrvatskih emigrantskih pisaca, Zagreb

Марко Лопушина

 

СРПСКА КЊИЖЕВНОСТ У ДИЈАСПОРИ

 

ДАЛЕКО ОД СРЦА

– У расејању активно ствара око стотину професионалних српских писаца. Већина њих су, међутим, због лошег односа државе, готово, приморани да се сами боре за свој уметнички статус и место у отаџбини

НЕПОТРЕБНА ПОДЕЛА

– Нисам за то да се српки писци деле на домаће и заграничне. Ако је књижевник активан, није битно да ли је расејан или изникао у отаџбини, већ шта и како пише. Додуше, писци удијаспори имају друкчије искуство, мишљење и политичке ставове према животу у матици. Иностранство слаби утицај матичног језика и културе, тако да то намеће потребу да будемо заједно, било као писац и читалац, било као члан удружења или сарадник неког министарства – сматра Миланка Мамула, књижевница из Милана, која је управо у Новом Саду објавила свој четврти роман „Грешке и омашке се изузимају“.

 

Када је пре два месеца у Кливленду преминуо највећи историчар и публициста у емиграцији Боривоје Карапанџић, у београдским медијима је добио свега неколико редака. А када је недавно, српској јавности потпуно непознат писац Теа Брајактаревић добила америчку награду за свој роман, то је нашироко објављено у свим медијима. Овак кратки приказ односа српске јавности према нашим писцима у расејању типичан је пример, рекли бисмо, целокупног третмана заграничних књижевника у отаџбини.

– У Србији не постоји комплетна евиденција српских писаца у свету. Ми имамо листу само стотину својих чланова из расејања, док о осталима немамо никакве податке. Како држава само делимично поклања пажњу српској књижевности у дијаспори, то не постоји комплетна слика о њеном обиму и значају за српску културу – каже Радомир Андрић, председник Удружења књижевника Србије..

Према некомплетним подацима Удружења књижевника Србије у дијаспори данас има око 400 активних писаца. Већина њих су аматери, док се стотину Срба професионално бави књижевношћу. Највише писаца има у САД, Канади, Немачкој, Француској, Хрватској, Румунији и Мађарској. У последње време све већи број књижевника регистрован је у Шведској и далекој Аустралији.

У овом тренутку УКС има десет захтева писаца из расејања за пријем у чланство. Само током маја новосадски „Прометеј“ је објавио три дела, чији су аутори из Швајцарске, Италије и САД. Јелена Јовин из Бостона је написала монографију сјајних рецепте „Божанствене торте“. Некадашњи директор Управе прихода Србије, тајанствени Александар Радовић је објавио роман “Црни коњаник“, који је део шпијунске трилогије „Швајцарски гамбит“ настале у женеви. А Миланка Мамула из Милана је објавила љубавну сагу о српској бизнисменки у Италији. Све ти књиге тек крче мукотрпно пут до читалаца, јер су њени аутори из дијаспоре.

– У дијаспори има неколико десетина заиста капиталних писаца, али на њих држава не обраћа потребну пажњу. Све се у Србији према тим књижевницима чини по изреци „далеко од очију, далеко од срца“. Писци у расејању су занемарени и сетимо их се тек када тамо у туђини освоје неко високо признање. Уосталом, ми у Србији и без дијаспоре имамо проблем са београдизацијом српске културе, односно имамо муку да доброг аутора из унутрашњости афирмишемо, а камо ли неког изврсног аутора из иностранства – тврди Зоран Колунџија, власник издавачке куће „Прометеј“.

И објашњава да су писци из расејања су, готово, приморани да се сами боре за свој уметнички статус и месту у српској литератури.Владимир Пиштало у Њујорку, Милован данојлић из Париза иДавид Албахариј у Торонту су успели у томе, јер су из Србије отишли у емиграцију као афирмисани аутори.

Пример афирмације Пиштала и Албахарија у београдским литерарним круговима, међутим, показује да је као неко из дијаспоре могуће изборити високу позицију у Србији, само ако се стално појављујеш у Београду – сматра Зоран Колунџија.

Однос је државних институција према ауторима из расејања је недовољан за подршку и афирмацију заграничне књижевности. Извесне напоре чини Удружење књижевника Србије, које за то нема довољно кадрова и средстава. Приметан је и учинак Министарства дијаспоре које је установило награду “Арсеније Чарнојевић“ за писце из расејања. Пажња Министарства културе и Министарства спољних послова према заграничним писцима је неприметна. Дешавало да у време Сајма књига у Франкфурту, српски амбасадор ниједном није ушао на штанд српског Удружења писаца „Седмица“ из Немачке. И када му је то предложено, приметили смо, амбасадор је само окренуо главу и наставио да једне пршут на штанду Републике Србије.

Књижевно стваралаштво писаца из дијаспоре се не може занемарити и оно представља значајан део у укупном стваралаштву српске културе. Што би ми писци у расејању рекли, језик је наша отаџбина. А лепа литература је део нашег културног идентитета у свету. Наши писци у иностранствусу, међутим,веома значајниза Србијутек кадуспевају да продру у врхкултуре нове домовине. Чарлс Симић је награђивани песник, а Наташа Радојчић, награђивани прозаиста у САД. Сретен Божић, алијас Би Вонгар је био кандидат Аустралије за Нобелову награду – подсећа нам Радомир Андрић

Удружење књижевника Србије је прво почетком осамдесетих отворило своја врата за писце из емиграције. Тада су промовисана дела Боривоја Карапанџића о комунистичком терору према емиграцији.У међувремену, на међи два века, писац Мома Димић је као прави истраживач проналазио српске литерате и у удаљеним крајевима све три Америке, у Аустралији и широм Европе. Димић је написао и два зборника радова српских писаца у дијаспори.

Наши саговорници тврде да је прошло време када смо свешто је долазило из дијаспоре стављати у засебну књижевну фиоку и процењивати посебним, веома попустљивим, критичким аршином. У дијаспори двадесетак српских литерарних удружења, с акојима УКС и Министарство дијаспоре има одличну сарадњу.

– Да бисмо разрешили и утврдили однос матице према заграничној књижевности, ми предлажемо да се одржи први Сабор писаца дијаспоре наредне 2012. године и то у Призрену, како бисмо заједно ишли коренима у походе – предлаже песник Љубиша Симић, челник франкфуртске „Седмице“.

Удружење књижевника Србије подржава ову идеју писаца из Немачке. И планира наредне године да објави Књижевни лексикон свих српских писца и њихових књижевна удружења у расејању. То ће, кажу у УКС бити њихов допринос афирмацији заграничној књижевности. А остало нека учини држава.

Janja Žitnik Serafin

 

SLOVENAČKA KNJIŽEVNOST U DIJASPORI

 

Slovenci su se iseljavali sa slovenačke etničke teritorije već u doba turskih prodiranja, od početka 15. do kraja 16. veka, a pre svega u periodu kontrareformacije, krajem 16. i početkom 17. veka. Najveći talas iseljavanja Slovenaca trajao je od početka 80-ih godina 19. veka do Prvog svetskog rata. U tom periodu se zbog teških životnih uslova, po nekim procenama, sa slovenačke teritorije iselilo oko 300.000 stanovnika. Najviše ljudi je otišlo u SAD, a sledeći masovni slovenački emigrantski talas bio je u rudarske predele Rurske i Rajnske oblasti u Nemačkoj. Pre Prvog svetskog rata Slovenci su naseljavali rudarske krajeve Vestfalije, Alzasa i Lorene, a nakon Prvog svetskog rata naseljavaju se i u Holandiji, Belgiji, Luksemburgu i drugim zemljama.

Godine 1921, a još više 1924, SAD su prilično radikalno smanjile kvotu za imigrante, tako da je u tom delu sveta do kraja Drugog svetskog rata bilo veoma malo novih slovenačkih doseljenika. Dvadesete i tridesete godine 20. veka u tom smislu najviše je obeležilo masovno iseljavanje Slovenaca iz Furlanije, gde je slovenačka nacionalna manjina u Italiji bila izložena ekonomskim i odnarođavajućim pritiscima fašističkog režima. Iseljavali su se u Kraljevinu SHS, odnosno Jugoslaviju i druge evropske države, donekle i u Kanadu i Australiju, a pre svega u Južnu Ameriku, gde je tokom oba rata emigriralo oko 30.000 Slovenaca. Više od 20.000 Slovenaca nastanilo se u Argentini, dok je većina drugih otišla u Brazil i Urugvaj. U Nemačkoj je posle 1918. živelo oko 40.000 Slovenaca, u Francuskoj ih je pred sam početak Drugog svetskog rata bilo 34.000, a u SAD se već do 1924. doslelilo više od 140.000 Slovenaca.

Nakon Drugog svetskog rata iz Slovenije se u izbegličke kampove u Austriji i Italiji sklonilo više desetina hiljada političkih begunaca. Krajem maja 1945. britanska vojna uprava je iz austrijskog izbegličkog kampa Vetrinj poslala 8000–12.000 pripadnika poražene Slovenačke narodne vojske (domobranaca) u Jugoslaviju, gde su većinom postali žrtve tajnih masovnih pogroma. Ti pogromi, koji predstavljaju najveću mrlju u slovenačkoj istoriji 20. veka, nekoliko decenija nakon rata bili su jedna od glavnih književnih tema pisaca iz redova posleratne slovenačke političke emigracije. U periodu 1948–50. većina slovenačkih civilnih begunaca preselila se iz izbegličkih kampova u države koje su bile spremne da ih prihvate. Najviše njih, oko 6000, iselilo se u Argentinu, mnogo manje u Kanadu i SAD, a još manje u druge evropske i južnoameričke države kao i u Australiju. Sledeći posleratni masovni talas iseljavanja Slovenaca tekao je od otvaranja jugoslovenske granice 1963. do sredine sedamdesetih godina 20. veka, a bio je usmeren pre svega na Kanadu. U to doba tamo se iselilo oko 12.000 Slovenaca, Australiju i razvijenije evropske države, kojima je bila potrebna tuđa jeftina radna snaga; najviše Slovenaca u to vreme izabralo je Nemačku ili Švedsku. Pri kraju 20. veka u SAD je navodno živelo oko 250.000 slovenačkih emigranata i njihovih potomaka, u Nemačkoj preko 60.000, u Kanadi od 25.000–40.000 (iako je, u zvaničnim popisima stanovništva manje od četvrtine navelo svoje slovenačko poreklo), u Australiji od 20.000–30.000 itd.

Sedamdesetih godina 20. veka Slovenija je već prilično počela da oskudeva u radnoj snazi, što je u velikoj meri zaustavilo iseljavanje i podstaklo masovno doseljavanje radnika i njihovih porodica, najviše iz drugih republika tadašnje Jugoslavije. Iseljavanje Slovenaca se u manjem broju nastavilo do današnjih dana. U novije vreme Sloveniju sve više napuštaju pre svega kvalifikovani radnici i obrazovani ljudi, koji kod kuće zbog sve veće nezaposlenosti ne mogu da nađu odgovarajuće zaposlenje ili u inostranstvu pokušavaju da pronađu mogućnosti za bolju zaradu i povoljnije uslove za rad.

 

*

 

Književni rad slovenačkih iseljenika počinje od najstarijih misionarskih pisama na latinskom i nemačkom jeziku, koja su u periodu 1642–1849. objavljivana u različitim glasilima u Augzsburgu, Gracu i Beču, na slovenačkom od 1833. godine, a od 1841. u časopisu Zgodnja danica. Do kraja 19. veka tekstovi emigranata, pre svega misionarski, bili su pisani uglavnom na latinskom, ključnim evropskim jezicima, čak i na jezicima starosedelaca, među kojima su živeli misionari, a delimično i na slovenačkom. Već na samom početku pojavljivale su se i druge književne vrste, posebno putopisi, autobiografije, biografije, polemički tekstovi, verskopoučna dela, popularnonaučna dela i poezija.

S dolaskom prvog masovnog talasa slovenačkih doseljenika u SAD, krajem 19. veka tamo se formirala dovoljno jaka zajednica koja je mogla da se organizovano pobrine za svoje kulturne potrebe. Počela su da se osnivaju slovenačka (najpre potporna) društva, horovi i pozorišne trupe. Prvo slovenačko društvo u SAD bilo je osnovano 1882; prvi slovenački iseljenički časopis Amerikanski Slovenec počeo je da izlazi 1891. godine, a potom su usledili i drugi listovi. Dvadesetih i tridesetih godina 20. veka slovenačko novinarstvo u SAD doseglo je neverovatne razmere, s obzirom na to da su pored nekih »glavnih« časopisa (Prosveta, Ameriška domovina, Glas naroda, Enakopravnost ), kulturnih revija (Cankarjev glasnik ) i godišnjaka (Slovensko-ameriški koledar, Ameriški družinski koledar, Ave Maria koledar ) izlazili i brojni drugi časopisi. Tako je i u književnom radu Slovenaca u SAD sasvim prevladao slovenački jezik. Kao i društva, i njihove publikacije i autori su se uglavnom polarizovali, s jedne strane na pisce hrišćanske struje i s druge na proleterske pisce i pisce umerene levice; samo retki pisci ostali su ideološki neutralni. Književnici, od kojih su mnogi bili urednici i prevodioci, često su obavljali i druge važne funkcije u kulturnom životu predratne slovenačke zajednice u SAD.

Proza, uglavnom realistička, po svojoj sadržini se razvijala u različitim pravcima. Po uzoru na naturalističku društvenoangažovanu američku prozu s početka 20. veka (muckraking novel ) socijalna tematika beznadežnog fabričkog i rudarskog života, siromaštva i nezaposlenosti u to vreme je počela da biva sve zastupljenija i među slovenačkoameričkim piscima, čak i među pesnicima. Većina njihovih originalnih tekstova tog tipa seže u dvadesete i tridesete godine, delimično još i u četrdesete, a u priličnoj meri i pre 1920. godine. Zbirka različitih autora Ameriške povesti, koja je karakterističan primer za takvu vrstu kratke proze, objavljena je u slovenačkoj Prosvetnoj matici u Čikagu 1943, premda je ta tematika doživela svoj procvat i u delu posleratnih slovenačkih autora u SAD, na primer, u kratkoj priči John Kovach Karla Mausera. U dužim pripovednim vrstama tu problematiku je literarizovao pre svega Ivan Molek u romanu Zajedalci (1920) kao i u trilogiji Dva svetova (1932), Veliko mravljišče (1934) i Sesuti stolp (1935), dok su je drugi autori upotrebili pre svega u kratkoj prozi i delimično u poeziji. Društvenokritičku i proletersku prozu pisali su, između ostalih, Anna Praček Krasna, Katka Zupančič, Ivan Jontez, Zvonko A. Novak, Ivan Molek i Etbin Kristan. Najznačajniji predstavnik putopisne proze je Jože Grdina, prozu za decu i omladinu, često didaktičku, pored učiteljica i učitelja (Katka Zupančič, Anna Praček Krasna, Andrej Kobal) povremeno su pisali i neki drugi autori. U emigrantskoj periodici možemo pronaći i humorističku prozu, koja obuhvata različite žanrove, od šaljive anegdote do društvene satire. Autobiografsku, biografsku i memoarsku prozu srećemo i u delima čitavog niza pripovedača (između ostalih i Andreja Kobala, Jožeta Grdine, Anne Praček Krasni i Janka N. Roglja), a u najvažnije autore na tom području spada Jurij M. Trunk. Zahvaljujući bogatstvu istorijskih podataka kojima raspolažu, njegova dela Amerika in Amerikanci (1912) kao i Spomini (1950) važan su izvor za istraživanje istorije slovenačke emigracije.

Poezije epike ima malo; preovlađuje lirika, koju, kada je reč o sadržaju, možemo takođe da razvrstamo na društvenokritičko i proletersko pesništvo, intimno-ispovednu, ljubavnu i refleksivnu liriku, rodoljubivu i nostalgičnu, didaktičnu, satiričnu i šaljivu poeziju. Jack Tomšič, omiljen je pesnik u emigraciji, u samizdatu je objavio dve zbirke jednostavnih pesama, od kojih je za neke napisana muzika. Ivan Zorman, takođe je u samizdatu objavio šest zbirki pesama skoro »narodno« jednostavnog oblika, izrazito melodičnih, komunikativnih i sadržajno zanimljivih, nesumnjivo je najpopularniji slovenački pesnik u emigraciji. Za većinu njegovih pesama komponovali su muziku poznati slovenački kompozitori u domovini i rasejanju. Društvenokritička i proleterska poezija se najčešće javlja u novinskoj štampi, objavljivali su je autori iste takve proze. Ličnoispovedna, ljubavna i refleksivna lirika je stilski razapeta između jednostavne deskriptivnosti (Janko N. Rogelj, Ivan Zorman, Ivan Jontez, Mary Jugg Molek) i asocijativno bogate metaforike (zrelija Anna Praček Krasna), simbolike i apstraktnosti (Rose Mary Prosen, koja je objavljivala na engleskom). Rodoljubivu i posebno poeziju inspirisanu nostalgijom za domovinom pronalazimo kod skoro svih pesnika u rasejanju, a ona se motivski najčešće kreće između idealizovanja nekadašnje domovine i demonizovanja nove. Osnovni ton pretežnog dela tadašnje slovenačke lirike u SAD, zarobljene u beznadežnu čežnju za izgubljenom domovinom, skoncentrisan je u pesmi Anne Praček Krasne Strta perot (Slomljeno krilo):

 

Proleće i zelenilo, vedre visine,

pesma preko polja,

primamljive dubrave–

neukrotiva čežnja

željne puta.

 

O! zašto nije zakoračio jače,

onaj ko je slomio krilo …

 

I dramska književnost sadržajno, motivski i idejno podseća na poeziju i prozu. U to vreme možemo da primetimo društvenokritičku i proletersku dramu (Etbin Kristan, Ivan Molek), tragediju sa emigrantskom tematikom (Kazimir Zakrajšek), »narodnu« veselu igru (Andrej Kobal, Frank Česen), istorijsku dramu (Andrej Kobal, Joško Oven), komediju, satiru, farsu (Etbin Kristan, Ivan Molek) i omladinsku dramu (Katka Zupančič).

U prvoj generaciji tih predratnih iseljenika u SAD, koji su pisali na engleskom jeziku, najvažniji su Louis Adamič, koji sa svojih dvadesetak knjiga i 500 časopisnih objava važi za najuspešnijeg slovenačkog pisca u emigraciji i verovatno i za do sada međunarodno najpoznatijeg Slovenca (pisao je pre svega društvenokritičku dokumentarnu prozu), i Paul Laric. U drugoj generaciji predratnih doseljenika, koja je bila rođena već u SAD, ističu se Mary Jugg Molek, Frank Mlakar i Rose Mary Prosen, koja je objavila više kvalitetnih pesničkih zbirki. Među piscima koji pišu na engleskom jeziku pored veoma popularnog Adamiča treba svakako istaći mnogo manje plodne autore Mlakara i Larica, koji se sa svojim najvažnijim knjigama – prvi s psihološkim romanom He, the Father (1950), a drugi sa skoro četiri decenije kasnijim romanom Maribor Remembered (1989), uvrštavaju u sam vrh slovenačkoameričkog pripovedništva.

Iako je pred Drugi svetski rat razvoj kulturnog života slovenačkih iseljeničkih zajednica u drugim delovima sveta pratio slične modele kao u SAD, književno delo slovenačkih iseljenika u drugim zemljama se ni po obimu ni po kvalitetu ne može uporediti sa razmahom književnog stvaralaštva predratnih slovenačkih iseljenika u SAD. I u zapadnoj Evropi su prva slovenačka iseljenička društva bila osnovana kao potporna društva, koja su vremenom postajala kulturno-prosvetna i društvena središta. Slovenci su osnivali horove, glumačke i folklorne grupe, šahovske i sportske klubove i biblioteke. Najstarija slovenačka iseljenička društva u zapadnoj Evropi su nastala još pre Prvog svetskog rata u Nemačkoj, a između dva rata i u nekim drugim zemljama. U poređenju sa sličnim društvima u SAD, ova u Evropi su bila mnogo manje raširena, Slovenci ovde nisu gradili svoje narodne domove, škole i crkve, a i njihova štampa je bila mnogo skromnija. U zapadnoj Evropi je između dva rata izlazilo deset novina »jugoslovenskih« emigranata i dvadesetak komunističkih, odnosno levoorijentisanih radničkih listova, sa kojima su sarađivali i Slovenci; neki od njih su imali čak i slovenačke dodatke. Od pet katoličkih glasila za slovenačke iseljenike dva su izlazila u Sloveniji, a tri u zapadnoj Evropi. Kada su u pitanju književni prilozi, najzanimljiviji su mesečnici Naš zvon (1925–27) i Rafael (1931–35) odnosno Izseljenski vestnik – Rafael (1936–37, kao i Izseljenski vestnik 1938–40). Tekstovi koji su objavljivani u njima još uvek nisu imali veće umetničke ambicije, ali su pre svega zanimljivi kao istorijski dokument, u kojem se slikovito ogledaju iskustva i osećanja slovenačkih iseljenika, posebno u rudarskim predelima zapadne Evrope. Među kvalitetnije predratne stvaraoce slovenačke književnosti u evropskoj emigraciji, koji se uglavnom nisu povezivali sa tamošnjim društvima slovenačkih iseljenika, spadaju pre svega pesnik i istoričar umetnosti Vojeslav Mole, koji je živeo u Krakovu, kao i pripovedač, pesnik i književni istoričar Janko Lavrin iz Velike Britanije. Treba pomenuti i delo dva Slovenca u Francuskoj: književni i prevodilački rad slikara Vena Pilona i na francuskom jeziku objavljenu poeziju (12 pesničkih zbirki) kao i nekoliko prevoda Vladimira Kavčiča – Jeana Vodaina. Obojica spadaju – kao i Mole i Lavrin – u predratne iseljenike, mada težište njihovog književnog odnosno prevodilačkog rada seže u period nakon Drugog svetskog rata.

U Južnoj Americi početak društvenog života tamošnje slovenačke zajednice seže u leto 1924, kada je osnovano Radničko kulturno društvo Ljudski oder u Buenos Airesu. Nakon 1929. argentinski Slovenci su osnovali još čitav niz društava, škola i kurseva, horova, dramskih odseka, biblioteka i čitaonica, a društva su u većoj meri sama izgradila svoje domove. Predratni slovenački listovi i časopisi u Južnoj Americi, u kojima možemo naći najviše književnih priloga (pokrenuti su u Argentini krajem dvadeestih, odnosno tridesetih godina), jesu Slovenski tednik, Duhovno življenje, Novi list i Njiva. Osim argentinskih Slovenaca u njima su objavljivali i pisci iz drugih zemalja Južne Amerike. Tu su objavljivala i najvažnija četiri autora posleratnog perioda, a to su pesnik i pisac David Doktorič iz Urugvaja, Ivan (Jan) Kacin iz Argentine (objavio je niz pesama, pripovedaka, eseja i čak i dva dramska teksta), pisac Gvidon Jug, takođe iz Argentine – poznat pre svega po putopisnoj knjizi Izseljenec: Vtisi mojega popotovanja v Argentino (Buenos Aires: samizdat, 1931) – i tematski zanimljiv pesnik i pisac Bogomil Trampuž Bratina iz Ekvadora, koji je pored knjige na španskom objavio nekoliko pesama na slovenačkom jeziku u Duhovnom življenju, a veći deo njegove književne zaostavštine je ostao u rukopisu.

 

*

 

Pobedom socijalističke revolucije maja 1945. zajedno sa drugim protivnicima novog režima Sloveniju su neposredno pred početak rata i tokom njega napustili afirmisani književnici, koji kao protivnici Oslobodilačkog fronta nisu podržali njen poziv na kulturni muk i tokom rata su nastavili da objavljuju u onim medijima koji su bili pod nadzorom okupatora. Većina pisaca prve generacije posleratnih emigranata nastavila je da piše i objavljuje i u emigraciji, u periodu 1945–50, pre svega u austrijskim izbegličkim kampovima Peggez kod Lijenca i Spittal kao i u italijanskim kampovima Servigliano, Eboli i dr., gde su čak izdavali svoja glasila, povremeno i knjige. Većina begunaca se u periodu 1948–50 preselila u Argentinu. Kao što su u okviru slovenačke emigrantske književnosti pre Drugog svetskog rata vodeću ulogu igrali Slovenci u SAD, nakon 1949. glavnu inicijativu su preuzeli slovenački doseljenici u Argentini, koji su tesno sarađivali sa posleratnim slovenačkim iseljenicima u drugim delovima sveta, kao i sa katoličkim krugom predratnih doseljenika u Južnoj Americi i njihovom glavnom revijom za kulturu Duhovno življenje, ustanovljenom 1933. godine. Ubrzo nakon dolaska pokrenuli su i svoje periodične publikacije, koje i danas predstavljaju važan izvor za književnoistorijska istraživanja slovenačke emigracije. U najvažnije svakako spadaju Zbornik – Koledar Svobodne Slovenije (osnovan 1949) i časopis Meddobje, koji je počeo da izlazi ubrzo nakon osnivanja Slovenske kulturne akcije (SKA) u Buenos Airesu 1954. i sa kojim sarađuju slovenački autori u emigraciji iz najrazličitijih delova sveta. Individualnoj afirmaciji pojedinih pisaca u emigraciji najviše je doprinela dinamična izdavačka delatnost. Tokom prvih godina SKA je glavna i najvažnija kulturna ustanova posleratne slovenačke emigracije. Delovala je u okviru pet odseka (filozofskog, književnog, muzičkog, likovno-umetničkog i pozorišnog), a vremenom su osnovali i nove. Godine 2005. slovenački predsednik Janez Drnovšek je odlikovao SKA zlatnom medaljom za zasluge.

U poeziji te grupe izdvaja se više pravaca. Prvi, koji je prevladavao u ranom periodu, proizlazi iz katolicizma, a obuhvata religioznu epiku i metafizičku liriku, bol zbog ratnog poraza, posleratnih zločina pobednika nad poraženima i gubitka doma ravnotežu traži u meditaciji (Tine Debeljak, Vinko Žitnik, Franc Sodja, Branko Rozman, povratnik Štefan Tonkli i katoličko orijentisani pisci iz drugih delova sveta, koji su sarađivali u SKA – Vladimir Truhlar i Rafko Vodeb iz Rima, Vladimir Kos iz Japana). Taj pravac uglavnom proizlazi iz književne tradicije časopisa Dom in svet; dominira tradicionalna forma, veoma zastupljen je sonet. Mnogo je manje ljubavne lirike a još manje erotike. Izraziti stvaralački podsticaji su rodoljublje (tu preovlađuju estetski manje uspešne prigodne pesme, pisane povodom važnih godišnjica) i nostalgija za domom, koja je glavno obeležje poezije slovenačkih emigranata, kako predratne tako i posleratne. Nostalgija je izrazito prisutna u refleksivnoj lirici, koja odražava poseban položaj iseljenika: njihovu iskorenjenost, razdvojenost, konflikt sa svetom i nemirenje sa sudbinom, usamljenost, osećanje praznine. U refleksivnoj lirici se dogodio najveći formalni preokret, od tradicionalnih matrica do inovacija, čak i eksperimenta, slobodni stih jednostavno prilagođava sebi elemente simbolizma i ekspresionizma. Tokom poslednjih decenija zastupljena je u izvesnoj meri i društvenoangažovana poezija koja više nije orijentisana samo na događaje iz Drugog svetskog rata i neposredno nakon njega, već pre svega tematizuje krizu vrednosti savremenog sveta.

U pripovednoj prozi preovlađuje realistička priča, omiljena vrsta je pripovetka (Lojze Ilija iz Venezuele, Karel Mauser iz SAD). Veliki deo pripovedne proze obrađuje događaje iz Drugog svetskog rata i doba emigracije. Kratka proza se njiše između zavičajne, koja rado pribegava deskriptivnom pripovednom stilu kao i idealizaciji života u domovini, i ekspresivnijih savremenih oblika koji su prikladniji za problematizaciju života u tuđini. Pravi društveni roman je retkost, važni predstavnici su Marijan Marolt (Zori, noč vesela, Buenos Aires, SKA: 1956), Stanko Kociper (Na božji dlani (Buenos Aires: SKA, 1957) i Frank Bükvič iz SAD (Vojna in revolucija, Buenos Aires: SKA, 1983). Iseljeničko pripovedništvo je doseglo vrh s psihološkim romanom (Zorko Simčič, Ruda Jurčec), koji s Levom Detelom prelazi u avangardnu prozu. Glavni predstavnik književnosti za omladinu je Mirko Kunčič, a važno mesto zauzimaju autobiografija i memoarska proza (Ruda Jurčec, Stanko Kociper, Vladimir Vauhnik iz Švajcarske) kao i bogata ,,planinska književnost« (Vojko Arko, Dinko Bertoncelj). Deo posleratne iseljeničke proze je polarizovan na krajnje tradicionalističku i krajnje modernističku, a između se proteže čitav niz prilično različitih iako manje izrazitih književnih pristupa.

Dramska književnost slovenačkih političkih emigranata je – kao i deo proze, čak i poezije – pretežno usmerena na kolektivnu samoanalizu, ponovno prisećanje na ratne i posleratne događaje, traženje uzroka za nastanak domobranstva i slovenačke političke emigracije i izražavanje njenih kolektivnih osećanja, trauma, planova i vizija. Upravo zbog te tematske omeđenosti, tj. usredsređenosti na pitanja ratnog poraza kao i posleratnog pogroma domobranaca, dramska književnost slovenačke političke emigracije je motivski i stilski manje raznovrsna od poezije i proze, pa i od dramske književnosti koja je istovremeno nastajala u matičnoj Sloveniji.

Među književnim stvaraocima u Argentini treba na prvom mestu navesti pesnika, pisca, prevodioca, urednika i književnog istoričara Tineta Debeljaka, koji zajedno sa Francetom Papežom, Vinkom Žitnikom, Vinkom Rodeom, Tinetom Debeljakom ml. i Tonetom Rodeom spada u najvažnije argentinskoslovenačke pesnike. S vidika pesničkog razvoja zanimljiv je Vinko Žitnik, koji je izvršio svojevrstan prelazak od tradicionalističnog soneta (40 neobjavljenih pesničkih zbirki) do zvučno takođe urbanog, a krajnje suženog i emotivno nabijenog stiha: »Hi, / s cveti / rdeti, / z žiti / kliti, / s kmeti / zreti, / piti / žive / soke, / jare / čare / njive, / loke.« Među dramskim piscima izdvajaju se povratnik Zorko Simčič, France Papež, Joža Vombergar i Marjan Willenpart. Izbor najkvalitetnijih autora među brojnim pripovedačima jedva da može biti okončan. Bez ikakvih zadrški ističem već u nezavisnoj Sloveniji nagrađenog Zorka Simčiča, koji se 1994. vratio u domovinu. Novele, koje je objavljivao u argentinskoslovenačkoj periodici u periodu 1951–54, pripovedaju o iskorenjenim ljudima koji u novom svetu ne nalaze pravi dom za sebe. Godine 1957. u SKA je objavio psihološki roman Človek na obeh straneh stene, koji je doživeo više izdanja. Njegov junak je begunac u svojoj suštini, begunac od samog sebe, koji ima »tuđine dve, a domovine nijedne«. Građa i pripovedna tehnika su originalne, pune prepleta, gradacije i pauza, poseduju stalnu unutrašnju napetost. Po oceni više slovenačkih književnih istoričara ovaj roman predstavlja estetski vrhunac slovenačke iseljeničke proze. Sledeći među pripovedačima je Ruda Jurčec, koji je stekao široku čitalačku publiku kako s Ljubljanskim triptihom (1957) tako i sa svojim sećanjima Skozi luči in sence, objavljenim u tri toma (1964–69). Od približno dvadeset drugih zapaženijih pripovedača treba pomenuti Stanka Kocipra, koji se u emigraciji još jednom oprobao i kao dramski pisac, suptilnog Franca Sodju, Lojzeta Iliju iz Venecuele – svoje delo je sabrao u pet knjiga, provokativnog Toneta Brulca, plodnog Ivana Korošca, omiljenog omladinskog pisca Mirka Kunčiča, sadržajno zanimljivog Pavla Šimca, koji se iz Bolivije oglasio sa više knjiga, povremeno objavljujući kratku prozu u publikacijama Slovenačke iseljeničke matice, kao i glavnog predstavnika planinske literature Vojka Arka.

Na španskom govornom području na sebe je svojim proznim delom sa emigrantskom tematikom Petunia en un cebollar skrenula pažnju književnica Anna Valencic iz Čilea, rođena od slovenačkih roditelja u SAD. A posebno su (i u Sloveniji) priznate književnice slovenačkog porekla Vlady Kociancich, autorka čitavog niza uspešnih romana na španskom jeziku, i ugledna španska književnica slovenačkog porekla Alejandra Laurencich. Među pripadnicima druge generacije, pored dvojezičnog autora Gregora Papeža treba pomenuti takođe dvojezičnog pesnika, urednika i prevodioca Toneta Rodea, koga njegovi slovenački čitaoci u Argentini i Sloveniji najbolje poznaju po samostalnim pesničkim zbirkama Zenice (1991), Mesto pristan (1997) i Biti (2004). Pesnikinja Erika Lidija Poglajen je kao unuka posleratnih slovenačkih begunaca predstavnica već treće generacije slovenačkoargentinskih književnika. U njenoj poeziji, koju u prevodima objavljuje i u Sloveniji, prepliću se duhovno nasleđe dva skoro suprotna sveta i temperamenta: s jedne strane alpsko-sudržanog, a s druge južnjački temperametnog i otvorenog. Njene pesme izražavaju emotivna stanja koja su dramatičan odraz njene životne podeljenosti.

Od onih koji su se nakon Drugog svetskog rata doselili u SAD, među pripovedačima su nesumnjivo najistaknutiji, najplodniji i najzapaženiji Karel Mauser, koji je nakon odlaska iz domovine objavio čak 19 knjiga, kao i Frank Bükvič s pet književnih dela, napisanih u emigraciji: Brezdomci (1948), Ljudje iz Olšnice (1973), Zgodbe iz zdomstva in še kaj (1979), Vojna in revolucija (1983) kao i Avtobus norcev (1994). Kada je reč o poeziji, vodeće mesto priznaju Mileni Šoukal nakon zapažene prve pesničke zbirke Pesmi (1969) sve do 1999. Objavljivala je samo u časopisima i zbornicima, a ove godine je u Celju objavljena njena nova zbirka Ptice na poletu sa iscrpnim predgovorom Helge Glušič. Marjan Jakopič je u emigraciji napisao dve pesničke zbirke, Mirko Javornik, koji se kao pisac afirmisao još pre odlaska u SAD 1960, od svojih pet knjiga u emigraciji je napisao samo poslednju.

Slično kao i u SAD, nakon Drugog svetskog rata i u Kanadi je delovalo manje emigrantskih književnih stvaralaca nego u Argentini, i od njih ću u ovom izboru istaći samo njih pet. Na prvom mestu bih pomenula, s književne tačke gledišta najzanimljivijeg pisca i slikara Teda Kramolca, autora više veoma zapaženih proznih knjiga: Podobe iz arhivov (1992), Potica za navadni dan (1997), Tango v svilenih coklah (2002) i Sol v grlu (2008). Irma Marinčič Ožbalt je devedesetih godina svoje kratke priče objedinila u dvema zbirkama, a 2007. i 2008. u Sloveniji je objavila još po jednu knjigu proze. Ivan Dolenc je u Kanadi među tamošnjim Slovencima svojim spisateljskim, izdavačkim i uredničkim delom obavio pionirski rad, dok je Cvetka Kocjančič svojim biografskim delom doprinela području kulture. Na kraju ću pomenuti i najplodnijeg slovenačkokanadskog pesnika Zdravka Jelinčiča. Objavio je više od tri stotine pesama, a izbor iz svoje poezije u tri knjige predstavio je javnosti osamdesetih godina prošlog veka.

Slovenci u Australiji su počeli da se afirmišu na području književnosti uporedo sa pokretanjem časopisa Misli 1952. godine, u kojem su, u početku pre svega duhovnici objavljivali kratku prozu, većinom po ugledu na mohorjanke. Usledio je, pored drugih neknjiževnih listova, časopis Vestnik sa povremenim objavljivanjem kratke proze ljubavne sadržine i emotivnih opisa odlaska iseljenika iz domovine. Tokom prve decnije – do izlaska prve slovenačke knjige u Australiji, pesničke zbirke Berta Pribca 1962. godine – poezija nije izražavala ozbiljnije književne ambicije. Druga zbirka Pribčeve poezije, objavljena je 1973. godine, a 1979. je pokrenut Avstralski Slovenec, u kojem su počeli da objavljuju Jože Žohar i Danijela Hliš. Na podsticaj pesnikinje i urednice Pavle Gruden, 1982. pokrenut je književni časopis Svobodni razgovori, nekoliko godina kasnije taj časopis je postao glasilo SALUK-a (Slovenačkoaustralijskog književnoumetničkog kružoka). Tu su se već pomenutim pesnicima pridružili Cilka Žagar i Peter Košak. Svi su svoje delo predstavili čitaocima i u samostalnim pesničkim zbirkama, Košak osamdesetih godina, Pribac (sa svojom trećom zbirkom), Grudnova, Žagarjeva, Hliševa i Žohar devedesetih i kasnije. Njihova lirika predstavlja kvalitetno jezgro književnog stvaranja Slovenaca u Australiji, koji su u svojoj novoj domovini već do 1996. objavili više od sedamdeset samostalnih knjiga. U najvažnije slovenačkoaustralijske pesnikinje i pesnike, koji objavljuju pre svega na engleskom jeziku, spadaju Michelle Leber i Danijela Hliš, a u prozne pisce Ivan Kobal i Janko Majnik. U Aziji i Africi nema većih slovenačkih zajednica, odande se javljaju pre svega pojedinačni misionari, koji svoje priloge objavljuju u slovenačkim katoličkim časopisima, u domovini i rasejanju. S književnoestetske tačke gledišta ističu se pokojni Jože Cukale iz Indije i Vladimir Kos iz Japana. Pesnik Kos, koji je svoje delo objavio u trinaest zbirki, uvrštava se u sam vrh slovenačke emigrantske poezije.

Neki posleratni iseljenici su se ustalili u evropskoj emigraciji. Književno najvažniji su hrišćanski pesnici i pisci, Vinko Beličič i Stanko Janežič, koji su stvarali u Trstu, kao i Vladimir Truhlar i Rafko Vodeb, koji su delovali u Rimu. Početkom pedesetih godina u Nemačku je emigrirao uspešni pripovedač Igor Šentjurc, koji je objavio na nemačkom 23 izrazito omiljena romana – neki su prevedeni na razne evropske jezike. Na oba jezika, slovenačkom i nemačkom, pišu, odnosno pisali su, posleratni autori u emigraciji Venčeslav Šprager i Maruša Krese u Nemačkoj, pesnikinja Tea Rovšek – Witzemann u Beču, kao i pokojna pesnikinja i književnica Milena Merlak Detela i njen muž Lev Detela, koji su u Beč emigrirali 1960. godine. Kao i uspešna dvojezična spisateljica Maruša Krese (nakon teške bolesti preminula je januara 2013), koja je 2008. godine dobila važnu slovenačku književnu nagradu Fabula, i Detela se najpre afirmisao na nemačkom govornom području, a u poslednje vreme prilično i u okviru slovenačke matične kulture.

Među posleratnim emigrantskim autorima u Francuskoj danas su u Sloveniji najpoznatiji fotograf, filozof, esejista, predavač i publicista Evgen Bavčar, kao i čitaocima veoma omiljena dvojezična spisateljica Brina Svit (pravo ime: Brina Švigelj Merat). Njeni romani se najviše objavljuju u Francuskoj i Sloveniji, između ostalog i u elitnoj francuskoj izdavačkoj kući Gallimard, a prevedeni su i na druge jezike. Naravno da među vodećim slovenačkim književnicima postoji određen broj onih koji su kraće ili duže vreme živeli u inostranstvu, ali ih zbog njihove više-manje neprekidne vezanosti za matične izdavačke programe nismo ubrojali u književnike u emigraciji.

U doba socijalizma u Sloveniji je bilo više neuspešnih i nešto manje uspešnih pokušaja prokošenja duhovnom genocidu, koji je iz slovenačkog matičnog prostora skoro sasvim izbrisao svest o postojanju, književnom stvaranju i drugom kulturnoumetničkom delovanju posleratne slovenačke emigracije. Poslednjih nekoliko godina pred osamostaljenje Slovenije književno i kulturno nasleđe slovenačkih političkih begunaca i kasnijih emigranata nakon Drugog svetskog rata postepeno je sve više prodiralo u kulturnu svest matičnih Slovenaca. Na prelomu milenijuma, slovenačka književnost u emigraciji konačno je na odgovarajući način kanonizovana – objavljivanjem kompletnog književnoistorijskog pregleda, ubedljivim uključenjem u opšte književnoistorijske preglede slovenačke književnosti, ali i upisivanjem u slovenački književni leksikon i neke srednjoškolske književne udžbenike.

 

Prevela sa slovenačkog: Ana Ristović

Sead Husić Beli

Izbjegličko iskustvo u romanima Enesa Topalovića

 

U ovome radu analizirat ćemo romane Enesa Topalovića u kojima je tematizirana bosanskohercegovačka ratna priča devedesetih godina dvadesetoga stoljeća. Ono što se može primijetiti jeste izbjeglička pozicija onih koji su napustili svoj zavičaj i njihovo iskustvo unutar novih kulturoloških sistema. Topalović se svojim romanima pridružuje onim piscima čiji su romani kontekstualizirani ratnim stradanjima i posljedicama koje su proizvedene ratom.

 

I

U svom prvom romanu Let kroz snove Topalović govori o dvojici braće: Jusi i Omeru. Roman ima četrnaeset poglavlja i počinje Omerovim iskazom o traganju za smislom života i postojanjem. Sve vrijeme, za razliku od Juse, Omer je povučen dječak koji ima tajnu, tj. umije kontrolisati snove i u snovima, kao predmotivima, otkriva mu se budućnost. Istina, bilo je trenutaka kada su snovi nadjačali onoga koji ih sanja – kontroliše. Nakon gubitka roditelja, dvojica braće primorani su napustiti svoj zavičaj i otići u Sarajevo živjeti kod starije braće. Tu nastaju prve nesuglasice sa okolinom i prva snalaženja obojice u novim uvjetima života. Naime, gradski život sa svim svojim okvirima predstavlja jednu novu navikavajuću situaciju: obojica su primorani da se uklapaju u novu sredinu, koja je, za razliku od prethodne, prljava i teška. Ovdje Topalović idealizira selo gdje se primjećuje crno-bijela slika: gradski prostor kao suprotnost seoskoj idili.

U ovome romanu se govori o periodu prije rata i samom početku rata. Naime, taj će motiv Topalović proširiti u svojoj prozi u druga dva romana. Ovdje počinje ratna priča koja je proizvela jedan ratni identitet i izbjegličku poziciju ljudi sa ovih prostora koji su naselili nove „zavičajne“ prostore. Ti ljudi su, logikom ratne pošasti, bili primorani da organiziraju svoj život u drukčijem ekonomskom, društvenom i svakom drugom okviru. Ovdje je ta izbjeglička priča ostvarena na mikroplanu, unutar jedne države: iz svoga zavičaja do Sarajeva. Sigurno je trauma toga prelaska manja, samim tim, što je jezik kao jedan od karakteristika identiteta, u ovome slučaju, ostao isti, maternji sa različitim dijalektom, budući da su Topalovićevi junaci determinizirani svojim zavičajnim govorom. Topalovićevi junaci, noseći u sebi zavičajni dijalekt, tj. njihov idiolekt postaje njihovo obilježje kojim se otkrivaju novoj srednini. Njihovo govorno obilježje jeste njihova urođena slika, koja se sada nadograđuje novim jezičkim iskustvom. Ovaj roman, rečeno je, tek na kraju govori o ratnom stradanju i početku rata na ovim prostorima. Taj ratni motiv u ovome romanu nije u prvom planu. Naprotiv! Kao što je u recenziji romana zapisao Nihad Agić ovo je roman o ličnim istinama koje teže ka metafizičkom prosvjetljenju. Zapravo, ovo je roman koji je kontekstualiziran povijesnim stradanjima, ali je, u prvom planu, ovdje ispričana lična istina Jusina u duhu imperfekta, jer roman, prije svega, kao umjetnička forma, ne živi od vječnih, nego od ličnih istina i priča. (Agić) Uzimajući uobzir njihovu poziciju, tj. ostvarujući se sa margina društva oni postaju glas kako o sebi tako i o društvu koje u sebi, kao i svako, ima obred inicijacije, koji se realizira na jedan način, tj. simbolički, zelene hlače postaju predmetom podsmjehivanja i neuspješne realizacije u novoj sredini, tačnije, razredu u koji je Omer pošao. Naprimjer, i Jusina nemogućnost ovladavanja „novim“ jezikom (sredinom) postaje njegova pozicija koju je doktor Karlo na prvi pogled primijetio. Na kraju romana Jusina duša se spoji u jednom trenutku sa Omerovom i to biva početak vezivanja sa prethodnicima koji su, napustivši svoj zemaljski zavičaj, naselili jedan drugi prostor u kojem traganja više nema. Sada je to traganje ostavljeno u amanet onima koji su ostali, odnosno porodična hronika se nastavlja sada u malome Omeru, sinu Jusinome.

Pored ličnih istina koje su u ovome romanu u prvom planu, Topalović svoj postupak gradi na jedan neobičan način. Sam narator jeste Omerova duša, svijest, koja želi sagledati sebe u svojoj slojevitosti i povijesnoj zatečenosti, tražeći smisao. Sve događaje, zapravo, vidi njegovo, kako piše Topalović, „svevideće oko“ koje, tragajući za smislom, ostvaruje se čas kao patnja, čas kao strast.

 

II

          U svom romanu Na kraju svega[1] Enes Topalović pripovijeda o dvojici: Kasimu i Jakubu koji se susreću, nakon svega, u jednom Internacionalnom kulturnom centru, tzv. klubu, u gradu Bergenu, kišovitom i hladnom, na zapadnoj obali Norveške. U tom se klubu okupljaju oni koji su protjerani iz svoga zavičaja eda bi u istom „oživili“ zavičaj. Zavičaj koji nije više isti, koji je doživio destrukciju i jednu ratnu priču. Nakon tog sudbonosnog susreta priča počinje da se, u sjećanjima obojice, odmotava. Priča koja „na kraju“ počinje ispočetka, odnosno, Kasim, narator, pripovijedajući o sebi i Jakubu, govori o djetinjstvu, školovanju jednoga, a drugi je bio od onih koji ne poštuje pravila niti vjeruje u školu. Taj drugi Jakub je suprotnost Kasimova kojom se jedan krug: djetinjasti, mladalački, ratni, vrijeme izbjeglištva, i vrijeme sjećanja, pričom kojom Kasim pripovijeda zatvara. Krug u ovome romanu u ontološkome smislu na simboličan način, ratnom pričom, biva sudbonosnim u kontekstu zakonitosti vremena i običaja društva, s jedne strane, a opet, čovjek, zahvaćen zakonom, nijekajući ga, samim tim ga i priznaje, tj. Kasimova i Jakubova putešestvija unutar nutrine njihova bića biva potaknuta običajnim i zakonitim. Običajnim u kontekstu zavičaja, zakonitim u kontekstu povijesti koja se ponavlja sa jednom razlikom. Razlika je u ljudima koji na ovaj ili onaj način bivaju gurnuti u povijest i na koncu stradavaju. Otuda, ovaj roman, tematizirajući bosanskohercegovačko ratno vrijeme devedesetih, epizodno, govori o istim onim užasnim zločinima, koji su se desili (ideolozi će prethodnim ratom opravdavati onaj koji oni čine u vremenu svoga „bitka“, tj. ovdje bi se mnogi zapitali u kojem ratu) u iščezlim ratovima koji su u priči, materinoj, sačuvani. To, uvjetno rečeno, čuvanje priča jeste alternativni iskaz kojim se „upozoravaju“ oni koji slušaju, tj. ljudi kojim iskustvo ne može nadomjestiti povijesnu sliku. Povijesna slika biva kanon kojim se, rečeno je, opravdava ista, tj. (nova)? Drugim riječima, historiografija jeste tekst kojim se gradi stvarnost! Samo to alternativno sjećanje, odnosno individualno iskustvo ostaje (istinit) zapis o vremenu! Zapis kojim se, ipak, budućnost ne može izmijeniti. Jedan povijesni točak prostora kojim su obilježeni Topalovićevi likovi u sebi, s vremena na vrijeme, doživljava istu povijesnu sliku razaranja i protjerivanja ljudi, nebitno, s koje ili čije strane? Strana u ideološkom smislu u ovom kontekstu nije bitna na način da se u govoru i postupcima protagonista romana ostvaruje kao prevlast ili želja da se Drugi u svom biću uništi. Koliko god, historijsko-zavičajna slika određuje ljude, Topalovićevi likovi doživljavaju određenu vrstu katarze, odnosno vlastito propitivanje života i sebe u njemu, i zavičajnoga i zakonitoga u vremenu, dovodi iste do pozicije kojom bivaju samoosviješteni. Iako ih zavičajna slika dovodi do njihove nutrine, želeći preživjeti Haos, isti govorom i svojim izbjeglištvom prevazilaze ratnu − zavičajnu sliku. Sve vrijeme Topalović gradi roman na opoziciji Kasimovoj i Jakubovoj. Na početku romana, detektivskom bilježnicom, pripovjedač bilježi njhove osobine. Naprimjer:

 

„Jakub. Zanimanje: bez zanimanja.

Kasim. Zanimanje: učitelj i klupski mudrijaš.

Jakub. Neoženjen. Sedmoro djece (za koju je znao).

Kasim. Oženjen. Dvoje djece, srećom ne liče na njega.

Jakub. Zdrav kao kamen. Ni dlaka mu ne fali.

Kasim. Bolesno tijelo i slomljen duh. Proćelav i nagluh.

Jakub. Pun para. U svakoj državi i svakoj valuti.

Kasim. Socijala. Go ko kostur. Pun loto nade, a nema da zaigra.

Jakub. Pun svijet prijatelja i (neprijatelja).

Kasim. Druguje s klubom koji ne podnosi.

Jakub. Omiljen kod žena. Samo je Džingis Kan imao više uspjeha.

Kasim. Nikad nije prevario onu koja mu je u grahu dodijeljena.

Jakub. Vinopija, pivom mezeti.

Kasim. Trezvenjak, povraća od alkohola.

Jakub. Kockar bez premca, i (u) život ulaže.

Kasim. Nikad ni pišpila[2] da pobjedi.

Jakub. Odrobijao svoje (zasluženo).

Kasim. Ni mrava zgazio nije. A robuje nervozi.

Jakub. Kušao sve, slano i slatko, znane i neznane životne okuse.

Kasim. Gledao filmove i čitao o tome.“ (Topalović 2011:17)

 

Kasim je čovjek od reda i zakona. On zaključuje da je „Vjerno služio sistemu, a on me gazio.“ (Topalović 2011:79) gdje se nameće pitanje prestupništva i sistema koji ljude čini prestupnicima. Kasimovo pozivanje na sistem i red, jeste njegova potreba da objasni sebe, s jedne strane, dok i sam sistem postaje jedan destruktivni dio koji legitimizira haos. Svojim dezertiranjem iz vojske za porodicom i boljim životom Kasim uspostavlja, kao i Jakub, ali na drugi način, diskurs delegitimiteta ideoloških zajednica, odnosno, čovjek postaje dekolektiviziran. Svoje postojanje opravdava ne sistemom, niti željom da sistem mijenja. Naravno, dekolektivizirani subjekt priznaje sistem, tj. zakon, ali njegov bijeg jeste nadvladavanje istoga a ne sudjelovanje u njemu iz herojske pozicije. Takva pozicija u početku rata biva (legitimizirana) zavičajem i poviješću, ali se, nakon svega, u Kasimu „budi“ svijest da isti nadvlada činom napuštanja, ne moralizirajući, nego, kontemplacijom i domom, odnosno porodicom opravdava svoj čin. Drugim riječima, Kasim svoju poziciju – kao čovjeka koji je zahvaćen ratom – smatra jedino opravdanom, ukoliko istu nadvlada na ovaj ili onaj način. I njegovo pripadanje, njegov potpis, iznuđen običajnim pravom, samoproglašenoj Autonomnoj pokrajini zapadna Bosna, biva preispitivano, budući da Kasim, čovjek od reda i zakona, ne želi učestvovati ni na kakav način u tom ratnom haosu.

S druge strane, Jakub od početka „prevazilazi“ zavičaj i tradiciju samim tim što ih napušta. Njegov bijeg, kojim Jakub kao jedinu „moralnu“ vertikalu vidi bildanjem svoga ega, jeste pokušaj da se odupre kolektivnim ustrojstvima i zavičajnim usmjerenjima koji postaju nepisani kanon. Jakub je čovjek od akcije! On gradi nanovo poredak – individualni koji, opet, postaje dio jednog kulturološkoga konteksta u kojem Jakub sudjeluje na konstruktivan način, popunjavajući ga gdje će se desiti kod Jakuba ista ona osviještenost koju Kasim ima, ali na drugi način. Nakon učestvovanja u ratu, potaknut, ipak zavičajem, vraćanjem duga zavičaju, i ranjavanja Jakub, kontemplirajući, komentariše svoj život na način da ga smatra ništavnim, odnosno njegova nihilistička pozicija ipak biva smirena logikom vremena. Sam Jakub, nakon svega, vidi svoju svrhu u čitanju knjiga i pomaganju onima kojima se mora pomoći. Jedinu utjehu, zapravo, vidi što se svome životu može nasmijati. Jakub, u početku nihilista, ne priznavajući zavičaj, postaje individualni poredak, koji, potaknut zavičajem, ali opet i zločinom u kojem učestvuje, doživljava katarzu u svom, sada tijelu, prepunom rana i ožiljaka. Nakon svega, nakog sjećanja na nihilistički fragment svoga života Jakub doživljava rezignaciju i jedinu utjehu vidi, kada je (progledao), da se nasmije sebi i sistemu kao takvom. Intimno, pokušavajući vratiti dug sam sebi, čita knjige i pomaže ljudima.

Naime, sve vrijeme bivstvovanja obojica prelaze jedan, u romanu, na jako simboličan način, put kojim se pokušavaju uklopiti u svijet koji ih okružuje, kojem svjedoče i koji ih uniformiše! Sam čin, kako to piše Topalović, prelaska Velikoga brda jeste ulazak u jedan gradski prostor koji je određen onim iskustvom koji je, u ovom slučaju, seoskim ljudima nepoznat. Naime, taj gradski sarajevski prostor iskustveno u sebi gradi obred inicijacije u kojem kupovinom, primjerice cigle na ulici, se zadobija jedna vrsta legitimiteta. Taj obred inicijacije preživljavaju obojica: kupujući cigle i gubeći garderobu od uličnih šibičara. Odnosno, Topalović razvija simboliku Velikoga brda kao jedne proširene priče, one koja u sebi gradi / nadograđuje inicijaciju kao jednu neminovnost. Veliko brdo, kao topos njihova zavičaja, postaje metafora općega kojom se pokušavaju – oni koji pomjeraju granice – uklopiti, odnosno prošiti vidokrug povijesni, ratni, običajni i zakonski. Simbolično, na kraju svega, Kasim i Jakub se vraćaju zavičaju gdje se zavičaj čita kao mjesto koje se nije izmijenilo, odnosno obojica čitajući na nišanima imena svoji roditelja čitaju (sebe). Topalović ovim činom pokazuje da ljudi gurnuti u običaje i zakone na koncu i stradavaju zbog istoga. Jedino zapis kao takav, pa i kolektivni – groblje, ostaje na drugoj strani. Taj kolektivni prostor ipak se pokazuje u svom najdubljem smislu kao mjesto kojim se popunjava kolektivna slika „vremena“ koje je iščezlo i koje ostaje u formi pisma, tj. ponovno propitivanje kojim će se graditi povijesna slika.

Zapravo, Topalovićevi „junaci“ pokušavajući pronaći sebe demistificiraju rat i ratnu priču, gdje njihova svijet u sebi izgrađuje jednu drugu poruku. Poruku kojom se želi nadvladati opći haos i kategorija općega kao neminovnoga na jedan kontemplativan način, što im na kraju i polazi za rukom. Istina, apsurd ili neminovnost jeste da oni na takav način, spašavajući sebe, postaju antijunaci, odnosno dezintegrisani likovi koji jedino na donkihostki način pomjeraju granice. U početku, junaci zahvaćeni ratom, apsorbiraju misao koja ih na koncu u kontekstu junaka, koji je od akcije, pretvara u jedan kontemplativni diskurs kojim se proširuju granice, ali ne u kontekstu antičkoga junaka koji gine u ime domovine, časti – bivajući sam na povijesnoj vjetrometini. S druge strane, Na kraju svega je roman kojim Topalović propituje povijesne procese i njihove zablude, odnosno neminovnost povijesnoga procesa koji „guta“ ljude gdje isti, odnosno antijunaci, sazrijevajući u intimnom i povijesnom, jedinu utjehu vide u tome što se mogu, u konačnici, nasmijati sebi, budući da Čovjek niti može biti Natčovjek niti može biti pobijeđen. Na koncu Čovjek je bivstvovanje!

 

III

U svom zadnjem romanu simbolična naziva Amanet mreža Topalović pripovijeda o Arasu Bahti, čovjeku koji je protjeran iz svoga zavičaja. Taj zavičaj kao i u prethodnom romanu dezintegrisan je i narušen ratnim stradanjima, koji na balkanoidnim prostorima često ostavljaju (a gdje ne ostavljaju?) posljedice kojima se često u budućnosti i branimo, i lažemo, i tražimo istinu – svoju – zanemarujući drugu i drukčiju. Obično je glas „istine“ na ovim prostorima narušen ideološkim bojama prvoga reda. Zanimljivo je što je ovaj prostor i danas određen svojom prošlosti u mjeri u kojoj se to ne bi smjelo dešavati. Naime, vraćajući se na svoje lične istine, obično se odlazi u historijske provalije i projekte koji su, do sada, u najvećoj mjeri propali, bez obzira na posljedice koje su stvorene istima: nepravda i izbjeglička priča na svim stranama koje su na isti način nesretne; razna protjerivanja i etnička čišćenja i brisanja ljudi sa njihovih prostora na kojima su godinama živjeli. Također, jedan od najtežih oblika destrukcije i animalnoga poretka na ovim prostorima, jesu silovanja žena koje su, samim tim, i osuđene, odnosno obilježene i nakon rata sa svim traumama i posljedicama tih nasilničkih činova. No, nakon ove digresije vratimo se Bahti i njegovim izbjegličkim putešestvijama. Bahto je, upravo, čovjek koji je zbog pomenutih razloga morao napustiti zavičaj. Nakon dolaska iz Višegrada, gdje je radio kao profesor srpskohrvatskoga jezika u višegradskoj gimnaziji, u Bergen, ostavlja ga žena i sa sobom odvodi djecu kojima nova država mijenja njihova imena, radi njihove sigurnosti. Naime, nakon kolektivnoga loma Bahto doživljava i porodično rasulo, proces, u kojem je on proglašen depresivnim i kao takav opasan za djecu. Njegova supruga, Srpkinja, po imenu Vera, napustivši ga počela je novi život sa „vikingom“  i djecom čija su imena promijenjena: Neira i Amar, tj. Tina i Oskar. Svoje novo iskustvo pokušava uljepšati tako što radi kao taksista u Bergenu, pišući priče o svom zavičaju. Taksirajući, Bahto susreće Sofie Bakke, profesoricu antropologije iz Bergena i  svoj izbjeglički status preživljava slušajući sve vrijeme u taksiju Merlinove pjesme. Preko svoje profesorice upoznaje se sa hafizom Ademom Demirlićem, koji je iz Travnika, po istoj izbjegličkoj logici, došao u Norvešku.

S druge strane, u romanu pored spomenute izbjegličke pozicije Arasa Bahte postoji još niz priča koje su integrisane u tekst. Bahto, pored toga što taksirajući preživljava  pokušavajući pronaći ili, bolje rečeno, izgraditi novi mir, on, pišući priče, čuva sjećanje na zavičaj. Njegove priče čita profesorica i hafiz. On u svojim pričama od prve „Okan“ pa sve do zadnje „Crne ovce“ bilježi sjećanja iz bosanskohercegovačke prošlosti ispisujući priče koje su determinizirane lokalnim folklorom i običajnim pravima. Naime, u prvom planu jeste prognanik koji se sjeća svoga zavičaja pišući priče o domovini ali ta druga pripovjedačka linija jeste odgovor na njegovo stradanje. Tačnije, u svojim pričama Bahto propituje duh svoje zemlje i ljude koji, dijeleći isti zavičaj, bez obzira na njihovo etničko izjašnjavanje, dijele istu sudbinu zemlje na kojoj su se prelamali odnosi velikih sila. Otuda, u svojoj priči „Mjesto“ autor Aras Bahto glavnome protagonisti daje ime Bahto, tj. Bahto je alterego, autobiografija Arasova, taksiste, koji vraćajući se u zavičaj isti ne prepoznaje. Njegova Foča, sada Srbinje, upisano u katastar – novi, legitimira prethodni rat i nasilje koje je učinjeno, ali Topalović ovom pričom otvara dijalog koji ne pretendira da ovlada istinom, jer Aras vraćajući se kući, avliji, zatiče ljudi koji su, također, protjerani iz svoga doma.

U svojoj priči „Očev nauk“ Topalović progovara o sudbini onoga čovjeka kojem je govor uskraćen, tj. Mustafa, svršenik Vojne akademije u Titino vrijeme na kraju ne želeći se izjasniti onako kako državni aparat smatra da treba, ostaje neopredijeljen, ne pristajući na kolektivne istine u kojima se propagira ideološka slika – ista ona koja je na ove prostore „donijela“ klaonice, konclogore i najveće zločine nakon Drugog svjetskog rata. Mustafa, čovjek kojem nije omogućen govor, jer je njegova pozicija potlačenoga čovjeka a potlačenima je govor uskraćen (Spivak)[3] ne pristajući da se izjasni kao, u ovom slučaju, Srbin ili Hrvat, ostaje na margini društva. Njegova realizacija jeste govor kojim potlačeni govore a njihov glas, ipak, ostaje nijem. S druge strane, ideološki govor, stvarajući mit o čistokrvnim identitetima, zapravo, razara ga. Nepostojanje čistokrvnoga identiteta u praksi, nažalost, ne sprečava narativ o istome, o identitetu u čije se ime ubija. Čistokrvnost toga identiteta postaje ubilačka praksa što je u bosanskohercegovačkoj priči više puta dokazano.

Ta druga pripovjedačka linija u sebi apsorbira iskustvo samoga bosanskohercegovačkoga prostora od ranijih vremena do časa u kojem se našao Bahto, kao čovjek koji je zatečen povijesnim bivanjem, odnosno ratnim (izbjegličkim) iskustvom. Te se priče ostvaruju kao figure sjećanja[4] samoga zavičaja. Istina, rekonstruišući prošlost, ista se ne može sačuvati kao takva. Taj zapis postaje odgovorom o izbjegličkome iskustvu onda kada se priče rekonstruišu u mjeri u kojoj je to moguće i kao takvo postalo dominantno. Naime, u svojoj zadnjoj priči „Crna ovca“, koja je i nagrađena, Bahto na kraju priče aludira na jedan te isti, ali, opet, drukčiji egzodus jednoga prostora (naroda) sa svim svojim različitostima. Takav egzodus, u svoj biti iseljenički, ipak daje nadu i optimizam, samim time, što Bahto, sada kao iseljenik, ostavlja u amanet (svoje) sjećanje djeci koju nakon samoga rasula uspijeva pronaći i ostvariti sa njima, istina, tuđinski kontakt ali, sasvim, dovoljan da im ostavi svoje sjećanje u amanet. Upravo ovim romanom Topalović pokušava sačuvati prošlost kako individualno, tako i kolektivnu sliku prostora, koji je determiniziran  egzodusom, ratnim pustošenjem na kraju dvadesetoga vijeka.

IV

U svojim romanima Topalović ispisuje jednu zajedničku sudbinu ljudi sa ovih prostora. S jedne strane, taj je prostor određen ratom i svim užasom koje rat proizvodi a, s druge strane, upravo posljedice rata bivaju primijećene onda kada protagonisti, napustivši zavičaj, pokušavaju se integrisati u novi prostor. Novi ekonomski, kulturološki, socijalni okvir u kojem se njihovo iskustvo ogleda. Kod Topalovića, u književnom postupku, može se primijeti kako na mikro tako i makroplanu obred inicijacije, koji je određen, u prvom romanu, porodičnim rasulom u kojima dvojica braće moraju napustiti svoj zavičaj integrišući se u sarajevski milje. U druga dva romana to iskustvo je dosta traumatičnije i teže. Mijenjajući svoj zavičaj Topalovićevi likovi su zamijenili i svoje jezičko biće, integrišući se, sada u Bergenu, gradu, kako piše Topalović, prohladnom i kišovitom na zapadnoj norveškoj obali. Topalović u svojim romanima ne ispisuje monumentalistički koncept povijesti, nego, naprotiv, njegovi su likovi zatečeni ratnim stradanjima. Kako piše Enver Kazaz,[5] u takvom jednom kontekstu, gdje se u potpunosti mijenja pristup povijesti, na scenu stupa jedno apokaliptično i postapokaliptično stanje u kojem se javlja pesimizam i antiutopija. Na tome tragu Topalovićevi junaci određeni su prizorima ratnoga (uhodanog) užasa u kojem se ogleda jedno povijesno beznađe i ratno / izbjegličko iskustvo sa svim posljedicama: preko ratnoga vremena i rasula porodica Topalović u romanima bilježi izbjegličko iskustvo sa posljedicama koje su nastale / nastaju za vrijeme rata i samog izbjegličkoga statusa / iskustva. Drugim riječima, svojim književnim postupkom Topalović se pridružuje onim piscima koji su napravili poetički preokret gdje je sada prisutno jedno drugo sagledavanje prošlosti, odnosno svojim prozama on dokumentarizira užase koji su se zbili u posljednjem ratu na našim prostorima. Od Omera u prvome romanu pa sve do Bahte u zadnjem, ispisano je jedno stanje u kojem se, u prvom romanu, sluti budućnosti, dok se u druga dva užas i ratno stradanje prelama preko Topalovićevih junaka. U zadnjem romanu, u pričama koje su u drugom planu, može se iščitati odgovor na stanje apokalipse i postapokalipse koje je zadesilo kako zavičaj tako i same protagoniste koji su doživjeli izbjeglički status.

 

Izvori

 

Enes Topalović, Let kroz snove, Bosnia Ars, Tuzla, 2003.

Enes Topalović, Na kraju svega, V. B. Z., Sarajevo, 2011.

Enes Topalović, Amanet mreža, TKD Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb, 2011.

 

Literatura

 

Gayatri Chakravorty Spivak, Nacionalizam i imaginacija i drugi eseji, Fraktura, Zagreb, 2011.

 

Jan Assmann, Kulturno pamćenje. Pismo, sjećanje i politički identitet u ranim visokim kulturama, Vrijeme, Zenica, 2005.

 

Enver Kazaz, „Prizori uhodanog užasa“, u Sarajevske sveske, Mediacentar, Sarajevo, br. 5, 2004.

 

[1] Drugi dio ovoga rada objavljen je kao zaseban tekst (Sead Husić Beli, „Historijska pletenica“) u Bosanska pošta, nezavisni list za građane iz Bosne i Hercegovine, br. 13., 19., str. 12.; (28. lipanj, 2013.) Adresa lista: Postboks 266, 1851 Mysen, Norge. List pokriva cijelu Skandinaviju.

[2] Pišpil (arhaizam): starinska igra kartama

[3] U svom eseju Mogu li potčinjeni (subaltern) govoriti Spivakova zaključuje da ne mogu. Na primjeru satija, spaljivanja indijskih udovica, gdje taj čin iz intimnoga prelazi u opće i smatra se od indijske kulture nagradom za udovice, dok je od strane engleskoga imperijalizma to smatrano zločinom, da se primijetiti upitnost ženskoga subjekta, koji je determiniziran patrijarhalnim vrijednostima. Ove će vrijednosti biti nazivane na takav način od onih koji u to ime govore. Ostaje pitanje u čije se ime govori, kad se govori u ime Drugoga.

[4] V. „Figure sjećanja“ u Jan Assmann, Kulturno pamćenje. Pismo, sjećanje i politički identitet u ranim visokim kulturama, Vrijeme, Zenica, 2005.

[5] V. Enver Kazaz, „Prizori uhodanog užasa“, u Sarajevske sveske, Mediacentar, Sarajevo, br. 5, 2004., str. 137 – 167