Petar Milošević
RAZDOBLJA SRPSKE I HRVATSKE KNJIŽEVNOSTI U MAĐARSKOJ
1.
Srpsku i hrvatsku književnost u Mađarskoj stvaraju pripadnici zajednica istorijski trajno odvojenih od matice. To su veće skupine izbeglica iz doba turskog osvajanja balkanskih zemalja i ratova za njihovo oslobađanje (16, 17. i 18. vek).
Sudbina preseljenih zajednica bila je različita: Hrvati se nastanjuju grupno, na zajedničkom području u dve veće celine (Gradišćanski Hrvati na jugozapadu, odnosno Bunjevci i Šokci na jugoistoku Mađarske), dok Srbi žive rasejani od Đura do Segedina, od Sentandreje i Pešte do Mohača i Baje.
Pretežni deo Hrvata živeo je na selu i bavio se zemljoradnjom, dok je kod Srba, pored seoskog življa, postojao i gradski i građanski sloj, iz kojeg je kontinuirano stasala inteligencija.
U očuvanju nacionalnog i jezičkog identiteta, kod Srba značajnu ulogu je igrala pravoslavna vera i crkva, jezik liturgije i sistem veroispovednih (osnovnih) škola kojih je bilo svuda gde je postojala crkvena opština, dok kod Hrvata katolička vera takvu ulogu nije imala.
Do sredine 20. veka između književnosti tih manjina nema dubljih kontakata, čak ni unutar hrvatskih. Posle Drugog svetskog rata dolazi do kulturnog sjedinjavanja u okvirima zajedničke «južnoslovenske» štampe i izdavačke delatnosti, da bi se posle 1990. opet došlo do podele na srpsku i, sada već – barem organizaciono – jedinstvenu hrvatsku književnost.
2.
Hrvatska književnost u Mađarskoj bila je manjinska književnost u bližem ili daljem dosluhu s matičnom literaturom (u doba nacionalnog romantizma taj dosluh je bliži, 1950-ih i 60-ih godina razlike su veće).
Status srpske književnosti u Mađarskoj tokom vekova više puta se menjao. U prvim decenijama, krajem 17. i u prvoj polovini 18. veka, to je «evakuisana» matična književnost, kasnije, krajem 18. i u prvoj polovini 19. veka ona je izmešteni centar nacionalne književnosti. U drugoj polovini 20. veka i srpska književnost se uključuje u zajedničku «južnoslovensku» književnost u Mađarskoj, a posle razlaza od 1990. gravitira ka matičnoj literaturi, što se očituje i u stilsko-poetskom zbližavanju, i u izdavačkoj saradnji (up. zajednička izdanja i objavljivanje knjiga peštanskih srpskih pisaca u matičnoj zemlji).
3.
Posebna pojava je dvojezičnost. Uprkos činjenici da je čuvanje maternjeg jezika elementarni uslov manjinske književnosti, iskušenje dvojezičnosti je veliko, što potvrđuje njena duga tradicija i intenziviranje u novije doba (paralelno s jačanjem jezičke asimilacije).
Sociopsihološka osnova iskušenja dvojezičnosti krije se u tome da manjinski pisci u Mađarskoj mađarski jezik doživljavaju kao jezik učenosti i erudicije. (I Puškin je došao u iskušenje da piše pesme na francuskom.) Kod pisaca onih naraštaja koji već bolje govore mađarski nego srpski ili hrvatski, želja za oglašavanjem (i) na mađarskom jeziku, sasvim je razumljiva.
U ranijim vekovima ta pojava bila je karaterističnija kod Srba, kod kojih među dvojezičnim piscima ima takvih velikih imena kao što je Mihailo Vitković, dok se u novije doba susreće i kod hrvatskih književnika u Mađarskoj.
Dvojezičnost ima dva tipa: autoprevod ili različita dela na dva jezika.
4.
Zahvaljujući dvojezičnosti i dvokulturnosti, među manjinskim piscima nalazimo književne posrednike i prevodioce. Efekat njihove delatnosti ponekad zadire u slojeve književne istorije: na primer u srpskoj književnosti jedini izdanak sentimentalnog ljubavnog romana u pismima dao je Vitković – prevodom romana mađarskog pisca Jožefa Karmana, a u pojavljivanju dvanaesterca u srpskoj poeziji bitnu ulogu su odigrali Zmajevi prevodi Petefija i Aranja. Takvi primeri, pak, problematiku manjinske književnosti povezuju s pitanjima komparatistike.
5.
Neposredno posle doseljavanja hrvatska i srpska književnost u Mađarskoj stoje u znaku religiozne tematike i crkvene pismenosti. Hrvati su se našli u vrtlogu ovdašnje borbe katolicizma i protestantizma, pa su i njihovi sveštenici pisali teološke rasprave, poučne knjige i duhovne pesmarice. Srbi nastavljaju prepisivačku delatnost, stimulisanu liturgijskim potrebama doseljenika. Iz sentandrejske prepisivačke škole račanskih kaluđera, međutim, izrasta takva krupna ličnost srpske literature kao što je Gavril Stefanović Venclović.
U 19. veku hrvatsku književnost u Mađarskoj zahvata uticaj književnosti hrvatskog preporoda (ilirskog pokreta), istina sa nekoliko decenija zakašnjenja, kada posle nagodbe 1868. dolazi do razočarenja zbog nepovoljnosti zakona o nacionalnim manjinama. Ivan Antunović, vodeća ličnost bunjevačke književnosti u Mađarskoj, pokreće «Bunjevačke i šokačke novine» s književnim dodatkom «Vila» (u Kalači 1870–1873), a objavljuje i pripovetke i roman. Najznačajniji bunjevački pesnik je tada Ante Miroljub Evetović, zatim pesnik i pripovedač Ivan Petreš, dok kod Gradišćanskih Hrvata takav značaj ima pesnik Mate Meršić Miloradić.
U srpskoj književnosti 19. veka odigrava se veoma zanimljiva pojava: osnove nove, moderne nacionalne kulture stvaraju se van matice, u dijaspori. Srbi u Mađarskoj živeli su isto kao Mađari. Stanovali su u sličnim kućama, nosili sličnu odeću, jeli sličnu hranu i pohađali iste fakultete. Prirodno je da su postavljanje temelja kulture započeli tako kako su videli od Mađara. Kazinci reformira mađarski jezik? Srbi imaju sto puta više razloga za to, kažu peštanski studenti Sava Mrkalj i Luka Milovanov, od kojih će Vuk Karadžić dobiti i podsticaj i konkretne ideje. Mađari se smeju komedijama Kišfaludija i Čokonaija? Joakim Vujić priređuje srpsku predstavu na Rondeli. Mađari pokreću novine? Pokreću ih i Srbi, prvo u Beču zatim u Pešti. Mađari imaju čuvene studentske domove? Sava Tekelija osniva u Pešti kolegij koji kasnije dobija ime Tekelijanum. Mađari 1824. osnivaju akademiju? Godinu dana kasnije srpski trgovci u Pešt osnivaju Maticu srpsku.
Srpska poezija od Zmaja i Jakšića do Veljka Petrovića i Crnjanskog bila bi sigurno drugačija da ovi pesnici nisu znali mađarski i nisu čitali (i voleli) u originalu Petefija odnosno Adija, a pitanje je da li bi Kostić i Jakšić ikada napisali svoje romantičarske istorijske tragedije da nisu poznavali dramu Ban Bank Jožefa Katone, kao što ni Jakov Ignjatović ne bi postao «realista pre realizma» da nije poznavao i čitao u originalu tadašnje mađarske romane kojih je, takvih kao što su njegovi, bilo na pretek.
Da li to znači da Zmaj i Jakšić, Veljko Petrović i Crnjanski, Kostić i Ignjatović spadaju u kategoriju «manjinska književnost» ili «srpska književnost u Mađarskoj»? Sigurno ne, mada bi se to – pored navedenih literarnih argumenata – moglo potkrepiti i podacima o mestu rođenja prema tadašnjim geografskim kartama.
Ipak, dilemu razrešava odgovor na pitanje pripadnosti književnom modelu; a svi oni pripadaju modelu srpske nacionalne književnosti. Štaviše, oni su oni koji je/ga stvaraju.
6.
Posle Drugog svetskog rata Srbi, Hrvati i Slovenci u Mađarskoj sjedinjuju se u Južne Slovene, osnivaju zajedničku društveno-političku organizaciju (savez), izdaju zajedničke novine i godišnjak (kalendar), stvaraju zajednički školski sistem na vrhu sa srpskohrvatskom gimnazijom u Budimpešti, a opredeljuju se i za zajednički jezik koji spominju pod neutralnim nazivom «naš jezik», koji se u početku, 1950-ih godina, zbog preimućstva srpske inteligencije u javnom životu, realizuje pretežno u ekavskoj varijanti s istočnom leksikom, da bi kasnije prevladala paralelna upotreba ekavice i ijekavice odnosno srpske i hrvatske leksike kao i ćirilice i latinice (npr. u novinama mešovito).
Te jezičke promene odigrale su se i u književnoj praksi, pa se od druge polovine 1960-ih, na osnovu jezičke varijante može razlikovati nacionalna pripadnost autora.
7.
Od 1945. do kraja 1960-ih godina književni tekstovi objavljuju se sporadično, na slobodnim flekama novina i kalendara, 1970-ih počinje izdavanje knjiga, a 1980-ih izlazi književni prilog novina («Neven», 1982–1988) i samostalan književni časopis («Glas», 1989–1990).
1950-ih dominira parolaška poezija o izgradnji socijalizma, socrealizam prožet jugoslovenskim i južnoslovenskim patriotizmom. Kasnije, 1960-ih, u prvi plan dolazi neoromantičarska poezija o ljubavi prema zavičaju, rodnom selu i maternjem jeziku, pesništvo manjinskog patriotizma i rodoljubivog pejzaža. U trećem periodu, krajem 1970-ih, počinje povlačenje u subjektivne sfere, što će potpuno prevladati u poeziji generacije koja nastupa i dominira 1980-ih godina.
U pogledu žanrova sve vreme prevladava poezija, prozu zastupaju malobrojni pripovedači, dok dramskog stvaralaštva praktički i nema.
Iz doba socrealizma izdvaja se ženski lirski glas Roze Vidaković, u sledećem razdoblju tipična je melodičma poezija Marka Dekića, a iz tog perioda izranja i najsnažnija pesnička ličnost hrvatske poezije u Mađarskoj, Josip Gujaš Džuretin, koji u svojoj ispovednoj lirici intonira tragične motive. U ovo razdoblje spada pesništvo Stojana Vujičića koji peva o srpskom rastočenju u vremenu i prostoru i ličnim nemirima vezanim za taj dožviljaj. U generaciji koja obeležava deceniju 1980-ih, najsnažniji je hrvatski (ali dvojezični) pesnik Đuso Šimara Pužarov koji pesničko ispovedanje povezuje s vizuelnošću. Jolanka Tišler piše pravu žensku liriku i izdvaja se svojim pesmama na kajkavskom dijalektu. Vojislav Galić peva o srpskom nestajanju, o «umiranju groblja», Dragomir Dujmov o rokerskoj sadašnjici i mitskoj prošlosti i srpskoj istoriji. Od pripovedača hrvatski pisac Mijo Karagić piše o svakodnevnom životu manjinskog intelektualca, srpski književnik Predrag Stepanović u stilu proze u trapericama govori o sukobu ideala i stvarnosti, dok u svojim zavičajnim mohačkim pripovetka primenjuje poetiku stvarnosne proze.
8.
Posle razdvajanja institucija i novina (1990, 1991) srpska i hrvatska književnost u Mađarskoj osniva nove forume: izlazi «Almanah Srpskih narodnih novina» (1991–1997), srpski književnici obnavljaju «Neven» (2003), Hrvati pokreću časopis «Riječ/Rič/Reč» (1996–1999) i «Poglede» (2002).
Javljaju se i nova imena (kod Hrvata Matilda Belč, kod Srba Milan Stepanov i dvojezični pesnik Nikola Radosav) i novi žanrovi (kod Srba je upadljiva pojava romana, za što je, pored Milana Stepanova i Dragomira Dujmova, najveći krivac autor ovog prikaza).
Literatura
Martin Meršić: Znameniti i zaslužni Gradišćanski Hrvati. Čakavski sabor, 1972.
Đuro Vidmarović: Suvremeni tokovi u pjesništvu madžarskih Hrvata. Zagreb, 1991.
Petar Milošević: Ogledi i kritike. O savremenoj književnosti Srba i Hrvata u Mađarskoj. Budimpešta, 1991.
Stjepan Blažetin: Književnost Hrvata u Mađarksoj od 1918. do danas. Osijek, 1998.
Petar Milošević
Razdoblja srpske i hrvatske književnosti u Mađarskoj.
U: Književnost na jezicima manjina u Podunavlju.
Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2004. 129–134.
Književnost na jezicima manjina u Podunavlju.
Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2004.
Petar Milošević: Razdoblja srpske i hrvatske književnosti u Mađarskoj.
129–134.