Janja Žitnik Serafin
SLOVENAČKA KNJIŽEVNOST U DIJASPORI
Slovenci su se iseljavali sa slovenačke etničke teritorije već u doba turskih prodiranja, od početka 15. do kraja 16. veka, a pre svega u periodu kontrareformacije, krajem 16. i početkom 17. veka. Najveći talas iseljavanja Slovenaca trajao je od početka 80-ih godina 19. veka do Prvog svetskog rata. U tom periodu se zbog teških životnih uslova, po nekim procenama, sa slovenačke teritorije iselilo oko 300.000 stanovnika. Najviše ljudi je otišlo u SAD, a sledeći masovni slovenački emigrantski talas bio je u rudarske predele Rurske i Rajnske oblasti u Nemačkoj. Pre Prvog svetskog rata Slovenci su naseljavali rudarske krajeve Vestfalije, Alzasa i Lorene, a nakon Prvog svetskog rata naseljavaju se i u Holandiji, Belgiji, Luksemburgu i drugim zemljama.
Godine 1921, a još više 1924, SAD su prilično radikalno smanjile kvotu za imigrante, tako da je u tom delu sveta do kraja Drugog svetskog rata bilo veoma malo novih slovenačkih doseljenika. Dvadesete i tridesete godine 20. veka u tom smislu najviše je obeležilo masovno iseljavanje Slovenaca iz Furlanije, gde je slovenačka nacionalna manjina u Italiji bila izložena ekonomskim i odnarođavajućim pritiscima fašističkog režima. Iseljavali su se u Kraljevinu SHS, odnosno Jugoslaviju i druge evropske države, donekle i u Kanadu i Australiju, a pre svega u Južnu Ameriku, gde je tokom oba rata emigriralo oko 30.000 Slovenaca. Više od 20.000 Slovenaca nastanilo se u Argentini, dok je većina drugih otišla u Brazil i Urugvaj. U Nemačkoj je posle 1918. živelo oko 40.000 Slovenaca, u Francuskoj ih je pred sam početak Drugog svetskog rata bilo 34.000, a u SAD se već do 1924. doslelilo više od 140.000 Slovenaca.
Nakon Drugog svetskog rata iz Slovenije se u izbegličke kampove u Austriji i Italiji sklonilo više desetina hiljada političkih begunaca. Krajem maja 1945. britanska vojna uprava je iz austrijskog izbegličkog kampa Vetrinj poslala 8000–12.000 pripadnika poražene Slovenačke narodne vojske (domobranaca) u Jugoslaviju, gde su većinom postali žrtve tajnih masovnih pogroma. Ti pogromi, koji predstavljaju najveću mrlju u slovenačkoj istoriji 20. veka, nekoliko decenija nakon rata bili su jedna od glavnih književnih tema pisaca iz redova posleratne slovenačke političke emigracije. U periodu 1948–50. većina slovenačkih civilnih begunaca preselila se iz izbegličkih kampova u države koje su bile spremne da ih prihvate. Najviše njih, oko 6000, iselilo se u Argentinu, mnogo manje u Kanadu i SAD, a još manje u druge evropske i južnoameričke države kao i u Australiju. Sledeći posleratni masovni talas iseljavanja Slovenaca tekao je od otvaranja jugoslovenske granice 1963. do sredine sedamdesetih godina 20. veka, a bio je usmeren pre svega na Kanadu. U to doba tamo se iselilo oko 12.000 Slovenaca, Australiju i razvijenije evropske države, kojima je bila potrebna tuđa jeftina radna snaga; najviše Slovenaca u to vreme izabralo je Nemačku ili Švedsku. Pri kraju 20. veka u SAD je navodno živelo oko 250.000 slovenačkih emigranata i njihovih potomaka, u Nemačkoj preko 60.000, u Kanadi od 25.000–40.000 (iako je, u zvaničnim popisima stanovništva manje od četvrtine navelo svoje slovenačko poreklo), u Australiji od 20.000–30.000 itd.
Sedamdesetih godina 20. veka Slovenija je već prilično počela da oskudeva u radnoj snazi, što je u velikoj meri zaustavilo iseljavanje i podstaklo masovno doseljavanje radnika i njihovih porodica, najviše iz drugih republika tadašnje Jugoslavije. Iseljavanje Slovenaca se u manjem broju nastavilo do današnjih dana. U novije vreme Sloveniju sve više napuštaju pre svega kvalifikovani radnici i obrazovani ljudi, koji kod kuće zbog sve veće nezaposlenosti ne mogu da nađu odgovarajuće zaposlenje ili u inostranstvu pokušavaju da pronađu mogućnosti za bolju zaradu i povoljnije uslove za rad.
*
Književni rad slovenačkih iseljenika počinje od najstarijih misionarskih pisama na latinskom i nemačkom jeziku, koja su u periodu 1642–1849. objavljivana u različitim glasilima u Augzsburgu, Gracu i Beču, na slovenačkom od 1833. godine, a od 1841. u časopisu Zgodnja danica. Do kraja 19. veka tekstovi emigranata, pre svega misionarski, bili su pisani uglavnom na latinskom, ključnim evropskim jezicima, čak i na jezicima starosedelaca, među kojima su živeli misionari, a delimično i na slovenačkom. Već na samom početku pojavljivale su se i druge književne vrste, posebno putopisi, autobiografije, biografije, polemički tekstovi, verskopoučna dela, popularnonaučna dela i poezija.
S dolaskom prvog masovnog talasa slovenačkih doseljenika u SAD, krajem 19. veka tamo se formirala dovoljno jaka zajednica koja je mogla da se organizovano pobrine za svoje kulturne potrebe. Počela su da se osnivaju slovenačka (najpre potporna) društva, horovi i pozorišne trupe. Prvo slovenačko društvo u SAD bilo je osnovano 1882; prvi slovenački iseljenički časopis Amerikanski Slovenec počeo je da izlazi 1891. godine, a potom su usledili i drugi listovi. Dvadesetih i tridesetih godina 20. veka slovenačko novinarstvo u SAD doseglo je neverovatne razmere, s obzirom na to da su pored nekih »glavnih« časopisa (Prosveta, Ameriška domovina, Glas naroda, Enakopravnost ), kulturnih revija (Cankarjev glasnik ) i godišnjaka (Slovensko-ameriški koledar, Ameriški družinski koledar, Ave Maria koledar ) izlazili i brojni drugi časopisi. Tako je i u književnom radu Slovenaca u SAD sasvim prevladao slovenački jezik. Kao i društva, i njihove publikacije i autori su se uglavnom polarizovali, s jedne strane na pisce hrišćanske struje i s druge na proleterske pisce i pisce umerene levice; samo retki pisci ostali su ideološki neutralni. Književnici, od kojih su mnogi bili urednici i prevodioci, često su obavljali i druge važne funkcije u kulturnom životu predratne slovenačke zajednice u SAD.
Proza, uglavnom realistička, po svojoj sadržini se razvijala u različitim pravcima. Po uzoru na naturalističku društvenoangažovanu američku prozu s početka 20. veka (muckraking novel ) socijalna tematika beznadežnog fabričkog i rudarskog života, siromaštva i nezaposlenosti u to vreme je počela da biva sve zastupljenija i među slovenačkoameričkim piscima, čak i među pesnicima. Većina njihovih originalnih tekstova tog tipa seže u dvadesete i tridesete godine, delimično još i u četrdesete, a u priličnoj meri i pre 1920. godine. Zbirka različitih autora Ameriške povesti, koja je karakterističan primer za takvu vrstu kratke proze, objavljena je u slovenačkoj Prosvetnoj matici u Čikagu 1943, premda je ta tematika doživela svoj procvat i u delu posleratnih slovenačkih autora u SAD, na primer, u kratkoj priči John Kovach Karla Mausera. U dužim pripovednim vrstama tu problematiku je literarizovao pre svega Ivan Molek u romanu Zajedalci (1920) kao i u trilogiji Dva svetova (1932), Veliko mravljišče (1934) i Sesuti stolp (1935), dok su je drugi autori upotrebili pre svega u kratkoj prozi i delimično u poeziji. Društvenokritičku i proletersku prozu pisali su, između ostalih, Anna Praček Krasna, Katka Zupančič, Ivan Jontez, Zvonko A. Novak, Ivan Molek i Etbin Kristan. Najznačajniji predstavnik putopisne proze je Jože Grdina, prozu za decu i omladinu, često didaktičku, pored učiteljica i učitelja (Katka Zupančič, Anna Praček Krasna, Andrej Kobal) povremeno su pisali i neki drugi autori. U emigrantskoj periodici možemo pronaći i humorističku prozu, koja obuhvata različite žanrove, od šaljive anegdote do društvene satire. Autobiografsku, biografsku i memoarsku prozu srećemo i u delima čitavog niza pripovedača (između ostalih i Andreja Kobala, Jožeta Grdine, Anne Praček Krasni i Janka N. Roglja), a u najvažnije autore na tom području spada Jurij M. Trunk. Zahvaljujući bogatstvu istorijskih podataka kojima raspolažu, njegova dela Amerika in Amerikanci (1912) kao i Spomini (1950) važan su izvor za istraživanje istorije slovenačke emigracije.
Poezije epike ima malo; preovlađuje lirika, koju, kada je reč o sadržaju, možemo takođe da razvrstamo na društvenokritičko i proletersko pesništvo, intimno-ispovednu, ljubavnu i refleksivnu liriku, rodoljubivu i nostalgičnu, didaktičnu, satiričnu i šaljivu poeziju. Jack Tomšič, omiljen je pesnik u emigraciji, u samizdatu je objavio dve zbirke jednostavnih pesama, od kojih je za neke napisana muzika. Ivan Zorman, takođe je u samizdatu objavio šest zbirki pesama skoro »narodno« jednostavnog oblika, izrazito melodičnih, komunikativnih i sadržajno zanimljivih, nesumnjivo je najpopularniji slovenački pesnik u emigraciji. Za većinu njegovih pesama komponovali su muziku poznati slovenački kompozitori u domovini i rasejanju. Društvenokritička i proleterska poezija se najčešće javlja u novinskoj štampi, objavljivali su je autori iste takve proze. Ličnoispovedna, ljubavna i refleksivna lirika je stilski razapeta između jednostavne deskriptivnosti (Janko N. Rogelj, Ivan Zorman, Ivan Jontez, Mary Jugg Molek) i asocijativno bogate metaforike (zrelija Anna Praček Krasna), simbolike i apstraktnosti (Rose Mary Prosen, koja je objavljivala na engleskom). Rodoljubivu i posebno poeziju inspirisanu nostalgijom za domovinom pronalazimo kod skoro svih pesnika u rasejanju, a ona se motivski najčešće kreće između idealizovanja nekadašnje domovine i demonizovanja nove. Osnovni ton pretežnog dela tadašnje slovenačke lirike u SAD, zarobljene u beznadežnu čežnju za izgubljenom domovinom, skoncentrisan je u pesmi Anne Praček Krasne Strta perot (Slomljeno krilo):
Proleće i zelenilo, vedre visine,
pesma preko polja,
primamljive dubrave–
neukrotiva čežnja
željne puta.
O! zašto nije zakoračio jače,
onaj ko je slomio krilo …
I dramska književnost sadržajno, motivski i idejno podseća na poeziju i prozu. U to vreme možemo da primetimo društvenokritičku i proletersku dramu (Etbin Kristan, Ivan Molek), tragediju sa emigrantskom tematikom (Kazimir Zakrajšek), »narodnu« veselu igru (Andrej Kobal, Frank Česen), istorijsku dramu (Andrej Kobal, Joško Oven), komediju, satiru, farsu (Etbin Kristan, Ivan Molek) i omladinsku dramu (Katka Zupančič).
U prvoj generaciji tih predratnih iseljenika u SAD, koji su pisali na engleskom jeziku, najvažniji su Louis Adamič, koji sa svojih dvadesetak knjiga i 500 časopisnih objava važi za najuspešnijeg slovenačkog pisca u emigraciji i verovatno i za do sada međunarodno najpoznatijeg Slovenca (pisao je pre svega društvenokritičku dokumentarnu prozu), i Paul Laric. U drugoj generaciji predratnih doseljenika, koja je bila rođena već u SAD, ističu se Mary Jugg Molek, Frank Mlakar i Rose Mary Prosen, koja je objavila više kvalitetnih pesničkih zbirki. Među piscima koji pišu na engleskom jeziku pored veoma popularnog Adamiča treba svakako istaći mnogo manje plodne autore Mlakara i Larica, koji se sa svojim najvažnijim knjigama – prvi s psihološkim romanom He, the Father (1950), a drugi sa skoro četiri decenije kasnijim romanom Maribor Remembered (1989), uvrštavaju u sam vrh slovenačkoameričkog pripovedništva.
Iako je pred Drugi svetski rat razvoj kulturnog života slovenačkih iseljeničkih zajednica u drugim delovima sveta pratio slične modele kao u SAD, književno delo slovenačkih iseljenika u drugim zemljama se ni po obimu ni po kvalitetu ne može uporediti sa razmahom književnog stvaralaštva predratnih slovenačkih iseljenika u SAD. I u zapadnoj Evropi su prva slovenačka iseljenička društva bila osnovana kao potporna društva, koja su vremenom postajala kulturno-prosvetna i društvena središta. Slovenci su osnivali horove, glumačke i folklorne grupe, šahovske i sportske klubove i biblioteke. Najstarija slovenačka iseljenička društva u zapadnoj Evropi su nastala još pre Prvog svetskog rata u Nemačkoj, a između dva rata i u nekim drugim zemljama. U poređenju sa sličnim društvima u SAD, ova u Evropi su bila mnogo manje raširena, Slovenci ovde nisu gradili svoje narodne domove, škole i crkve, a i njihova štampa je bila mnogo skromnija. U zapadnoj Evropi je između dva rata izlazilo deset novina »jugoslovenskih« emigranata i dvadesetak komunističkih, odnosno levoorijentisanih radničkih listova, sa kojima su sarađivali i Slovenci; neki od njih su imali čak i slovenačke dodatke. Od pet katoličkih glasila za slovenačke iseljenike dva su izlazila u Sloveniji, a tri u zapadnoj Evropi. Kada su u pitanju književni prilozi, najzanimljiviji su mesečnici Naš zvon (1925–27) i Rafael (1931–35) odnosno Izseljenski vestnik – Rafael (1936–37, kao i Izseljenski vestnik 1938–40). Tekstovi koji su objavljivani u njima još uvek nisu imali veće umetničke ambicije, ali su pre svega zanimljivi kao istorijski dokument, u kojem se slikovito ogledaju iskustva i osećanja slovenačkih iseljenika, posebno u rudarskim predelima zapadne Evrope. Među kvalitetnije predratne stvaraoce slovenačke književnosti u evropskoj emigraciji, koji se uglavnom nisu povezivali sa tamošnjim društvima slovenačkih iseljenika, spadaju pre svega pesnik i istoričar umetnosti Vojeslav Mole, koji je živeo u Krakovu, kao i pripovedač, pesnik i književni istoričar Janko Lavrin iz Velike Britanije. Treba pomenuti i delo dva Slovenca u Francuskoj: književni i prevodilački rad slikara Vena Pilona i na francuskom jeziku objavljenu poeziju (12 pesničkih zbirki) kao i nekoliko prevoda Vladimira Kavčiča – Jeana Vodaina. Obojica spadaju – kao i Mole i Lavrin – u predratne iseljenike, mada težište njihovog književnog odnosno prevodilačkog rada seže u period nakon Drugog svetskog rata.
U Južnoj Americi početak društvenog života tamošnje slovenačke zajednice seže u leto 1924, kada je osnovano Radničko kulturno društvo Ljudski oder u Buenos Airesu. Nakon 1929. argentinski Slovenci su osnovali još čitav niz društava, škola i kurseva, horova, dramskih odseka, biblioteka i čitaonica, a društva su u većoj meri sama izgradila svoje domove. Predratni slovenački listovi i časopisi u Južnoj Americi, u kojima možemo naći najviše književnih priloga (pokrenuti su u Argentini krajem dvadeestih, odnosno tridesetih godina), jesu Slovenski tednik, Duhovno življenje, Novi list i Njiva. Osim argentinskih Slovenaca u njima su objavljivali i pisci iz drugih zemalja Južne Amerike. Tu su objavljivala i najvažnija četiri autora posleratnog perioda, a to su pesnik i pisac David Doktorič iz Urugvaja, Ivan (Jan) Kacin iz Argentine (objavio je niz pesama, pripovedaka, eseja i čak i dva dramska teksta), pisac Gvidon Jug, takođe iz Argentine – poznat pre svega po putopisnoj knjizi Izseljenec: Vtisi mojega popotovanja v Argentino (Buenos Aires: samizdat, 1931) – i tematski zanimljiv pesnik i pisac Bogomil Trampuž Bratina iz Ekvadora, koji je pored knjige na španskom objavio nekoliko pesama na slovenačkom jeziku u Duhovnom življenju, a veći deo njegove književne zaostavštine je ostao u rukopisu.
*
Pobedom socijalističke revolucije maja 1945. zajedno sa drugim protivnicima novog režima Sloveniju su neposredno pred početak rata i tokom njega napustili afirmisani književnici, koji kao protivnici Oslobodilačkog fronta nisu podržali njen poziv na kulturni muk i tokom rata su nastavili da objavljuju u onim medijima koji su bili pod nadzorom okupatora. Većina pisaca prve generacije posleratnih emigranata nastavila je da piše i objavljuje i u emigraciji, u periodu 1945–50, pre svega u austrijskim izbegličkim kampovima Peggez kod Lijenca i Spittal kao i u italijanskim kampovima Servigliano, Eboli i dr., gde su čak izdavali svoja glasila, povremeno i knjige. Većina begunaca se u periodu 1948–50 preselila u Argentinu. Kao što su u okviru slovenačke emigrantske književnosti pre Drugog svetskog rata vodeću ulogu igrali Slovenci u SAD, nakon 1949. glavnu inicijativu su preuzeli slovenački doseljenici u Argentini, koji su tesno sarađivali sa posleratnim slovenačkim iseljenicima u drugim delovima sveta, kao i sa katoličkim krugom predratnih doseljenika u Južnoj Americi i njihovom glavnom revijom za kulturu Duhovno življenje, ustanovljenom 1933. godine. Ubrzo nakon dolaska pokrenuli su i svoje periodične publikacije, koje i danas predstavljaju važan izvor za književnoistorijska istraživanja slovenačke emigracije. U najvažnije svakako spadaju Zbornik – Koledar Svobodne Slovenije (osnovan 1949) i časopis Meddobje, koji je počeo da izlazi ubrzo nakon osnivanja Slovenske kulturne akcije (SKA) u Buenos Airesu 1954. i sa kojim sarađuju slovenački autori u emigraciji iz najrazličitijih delova sveta. Individualnoj afirmaciji pojedinih pisaca u emigraciji najviše je doprinela dinamična izdavačka delatnost. Tokom prvih godina SKA je glavna i najvažnija kulturna ustanova posleratne slovenačke emigracije. Delovala je u okviru pet odseka (filozofskog, književnog, muzičkog, likovno-umetničkog i pozorišnog), a vremenom su osnovali i nove. Godine 2005. slovenački predsednik Janez Drnovšek je odlikovao SKA zlatnom medaljom za zasluge.
U poeziji te grupe izdvaja se više pravaca. Prvi, koji je prevladavao u ranom periodu, proizlazi iz katolicizma, a obuhvata religioznu epiku i metafizičku liriku, bol zbog ratnog poraza, posleratnih zločina pobednika nad poraženima i gubitka doma ravnotežu traži u meditaciji (Tine Debeljak, Vinko Žitnik, Franc Sodja, Branko Rozman, povratnik Štefan Tonkli i katoličko orijentisani pisci iz drugih delova sveta, koji su sarađivali u SKA – Vladimir Truhlar i Rafko Vodeb iz Rima, Vladimir Kos iz Japana). Taj pravac uglavnom proizlazi iz književne tradicije časopisa Dom in svet; dominira tradicionalna forma, veoma zastupljen je sonet. Mnogo je manje ljubavne lirike a još manje erotike. Izraziti stvaralački podsticaji su rodoljublje (tu preovlađuju estetski manje uspešne prigodne pesme, pisane povodom važnih godišnjica) i nostalgija za domom, koja je glavno obeležje poezije slovenačkih emigranata, kako predratne tako i posleratne. Nostalgija je izrazito prisutna u refleksivnoj lirici, koja odražava poseban položaj iseljenika: njihovu iskorenjenost, razdvojenost, konflikt sa svetom i nemirenje sa sudbinom, usamljenost, osećanje praznine. U refleksivnoj lirici se dogodio najveći formalni preokret, od tradicionalnih matrica do inovacija, čak i eksperimenta, slobodni stih jednostavno prilagođava sebi elemente simbolizma i ekspresionizma. Tokom poslednjih decenija zastupljena je u izvesnoj meri i društvenoangažovana poezija koja više nije orijentisana samo na događaje iz Drugog svetskog rata i neposredno nakon njega, već pre svega tematizuje krizu vrednosti savremenog sveta.
U pripovednoj prozi preovlađuje realistička priča, omiljena vrsta je pripovetka (Lojze Ilija iz Venezuele, Karel Mauser iz SAD). Veliki deo pripovedne proze obrađuje događaje iz Drugog svetskog rata i doba emigracije. Kratka proza se njiše između zavičajne, koja rado pribegava deskriptivnom pripovednom stilu kao i idealizaciji života u domovini, i ekspresivnijih savremenih oblika koji su prikladniji za problematizaciju života u tuđini. Pravi društveni roman je retkost, važni predstavnici su Marijan Marolt (Zori, noč vesela, Buenos Aires, SKA: 1956), Stanko Kociper (Na božji dlani (Buenos Aires: SKA, 1957) i Frank Bükvič iz SAD (Vojna in revolucija, Buenos Aires: SKA, 1983). Iseljeničko pripovedništvo je doseglo vrh s psihološkim romanom (Zorko Simčič, Ruda Jurčec), koji s Levom Detelom prelazi u avangardnu prozu. Glavni predstavnik književnosti za omladinu je Mirko Kunčič, a važno mesto zauzimaju autobiografija i memoarska proza (Ruda Jurčec, Stanko Kociper, Vladimir Vauhnik iz Švajcarske) kao i bogata ,,planinska književnost« (Vojko Arko, Dinko Bertoncelj). Deo posleratne iseljeničke proze je polarizovan na krajnje tradicionalističku i krajnje modernističku, a između se proteže čitav niz prilično različitih iako manje izrazitih književnih pristupa.
Dramska književnost slovenačkih političkih emigranata je – kao i deo proze, čak i poezije – pretežno usmerena na kolektivnu samoanalizu, ponovno prisećanje na ratne i posleratne događaje, traženje uzroka za nastanak domobranstva i slovenačke političke emigracije i izražavanje njenih kolektivnih osećanja, trauma, planova i vizija. Upravo zbog te tematske omeđenosti, tj. usredsređenosti na pitanja ratnog poraza kao i posleratnog pogroma domobranaca, dramska književnost slovenačke političke emigracije je motivski i stilski manje raznovrsna od poezije i proze, pa i od dramske književnosti koja je istovremeno nastajala u matičnoj Sloveniji.
Među književnim stvaraocima u Argentini treba na prvom mestu navesti pesnika, pisca, prevodioca, urednika i književnog istoričara Tineta Debeljaka, koji zajedno sa Francetom Papežom, Vinkom Žitnikom, Vinkom Rodeom, Tinetom Debeljakom ml. i Tonetom Rodeom spada u najvažnije argentinskoslovenačke pesnike. S vidika pesničkog razvoja zanimljiv je Vinko Žitnik, koji je izvršio svojevrstan prelazak od tradicionalističnog soneta (40 neobjavljenih pesničkih zbirki) do zvučno takođe urbanog, a krajnje suženog i emotivno nabijenog stiha: »Hi, / s cveti / rdeti, / z žiti / kliti, / s kmeti / zreti, / piti / žive / soke, / jare / čare / njive, / loke.« Među dramskim piscima izdvajaju se povratnik Zorko Simčič, France Papež, Joža Vombergar i Marjan Willenpart. Izbor najkvalitetnijih autora među brojnim pripovedačima jedva da može biti okončan. Bez ikakvih zadrški ističem već u nezavisnoj Sloveniji nagrađenog Zorka Simčiča, koji se 1994. vratio u domovinu. Novele, koje je objavljivao u argentinskoslovenačkoj periodici u periodu 1951–54, pripovedaju o iskorenjenim ljudima koji u novom svetu ne nalaze pravi dom za sebe. Godine 1957. u SKA je objavio psihološki roman Človek na obeh straneh stene, koji je doživeo više izdanja. Njegov junak je begunac u svojoj suštini, begunac od samog sebe, koji ima »tuđine dve, a domovine nijedne«. Građa i pripovedna tehnika su originalne, pune prepleta, gradacije i pauza, poseduju stalnu unutrašnju napetost. Po oceni više slovenačkih književnih istoričara ovaj roman predstavlja estetski vrhunac slovenačke iseljeničke proze. Sledeći među pripovedačima je Ruda Jurčec, koji je stekao široku čitalačku publiku kako s Ljubljanskim triptihom (1957) tako i sa svojim sećanjima Skozi luči in sence, objavljenim u tri toma (1964–69). Od približno dvadeset drugih zapaženijih pripovedača treba pomenuti Stanka Kocipra, koji se u emigraciji još jednom oprobao i kao dramski pisac, suptilnog Franca Sodju, Lojzeta Iliju iz Venecuele – svoje delo je sabrao u pet knjiga, provokativnog Toneta Brulca, plodnog Ivana Korošca, omiljenog omladinskog pisca Mirka Kunčiča, sadržajno zanimljivog Pavla Šimca, koji se iz Bolivije oglasio sa više knjiga, povremeno objavljujući kratku prozu u publikacijama Slovenačke iseljeničke matice, kao i glavnog predstavnika planinske literature Vojka Arka.
Na španskom govornom području na sebe je svojim proznim delom sa emigrantskom tematikom Petunia en un cebollar skrenula pažnju književnica Anna Valencic iz Čilea, rođena od slovenačkih roditelja u SAD. A posebno su (i u Sloveniji) priznate književnice slovenačkog porekla Vlady Kociancich, autorka čitavog niza uspešnih romana na španskom jeziku, i ugledna španska književnica slovenačkog porekla Alejandra Laurencich. Među pripadnicima druge generacije, pored dvojezičnog autora Gregora Papeža treba pomenuti takođe dvojezičnog pesnika, urednika i prevodioca Toneta Rodea, koga njegovi slovenački čitaoci u Argentini i Sloveniji najbolje poznaju po samostalnim pesničkim zbirkama Zenice (1991), Mesto pristan (1997) i Biti (2004). Pesnikinja Erika Lidija Poglajen je kao unuka posleratnih slovenačkih begunaca predstavnica već treće generacije slovenačkoargentinskih književnika. U njenoj poeziji, koju u prevodima objavljuje i u Sloveniji, prepliću se duhovno nasleđe dva skoro suprotna sveta i temperamenta: s jedne strane alpsko-sudržanog, a s druge južnjački temperametnog i otvorenog. Njene pesme izražavaju emotivna stanja koja su dramatičan odraz njene životne podeljenosti.
Od onih koji su se nakon Drugog svetskog rata doselili u SAD, među pripovedačima su nesumnjivo najistaknutiji, najplodniji i najzapaženiji Karel Mauser, koji je nakon odlaska iz domovine objavio čak 19 knjiga, kao i Frank Bükvič s pet književnih dela, napisanih u emigraciji: Brezdomci (1948), Ljudje iz Olšnice (1973), Zgodbe iz zdomstva in še kaj (1979), Vojna in revolucija (1983) kao i Avtobus norcev (1994). Kada je reč o poeziji, vodeće mesto priznaju Mileni Šoukal nakon zapažene prve pesničke zbirke Pesmi (1969) sve do 1999. Objavljivala je samo u časopisima i zbornicima, a ove godine je u Celju objavljena njena nova zbirka Ptice na poletu sa iscrpnim predgovorom Helge Glušič. Marjan Jakopič je u emigraciji napisao dve pesničke zbirke, Mirko Javornik, koji se kao pisac afirmisao još pre odlaska u SAD 1960, od svojih pet knjiga u emigraciji je napisao samo poslednju.
Slično kao i u SAD, nakon Drugog svetskog rata i u Kanadi je delovalo manje emigrantskih književnih stvaralaca nego u Argentini, i od njih ću u ovom izboru istaći samo njih pet. Na prvom mestu bih pomenula, s književne tačke gledišta najzanimljivijeg pisca i slikara Teda Kramolca, autora više veoma zapaženih proznih knjiga: Podobe iz arhivov (1992), Potica za navadni dan (1997), Tango v svilenih coklah (2002) i Sol v grlu (2008). Irma Marinčič Ožbalt je devedesetih godina svoje kratke priče objedinila u dvema zbirkama, a 2007. i 2008. u Sloveniji je objavila još po jednu knjigu proze. Ivan Dolenc je u Kanadi među tamošnjim Slovencima svojim spisateljskim, izdavačkim i uredničkim delom obavio pionirski rad, dok je Cvetka Kocjančič svojim biografskim delom doprinela području kulture. Na kraju ću pomenuti i najplodnijeg slovenačkokanadskog pesnika Zdravka Jelinčiča. Objavio je više od tri stotine pesama, a izbor iz svoje poezije u tri knjige predstavio je javnosti osamdesetih godina prošlog veka.
Slovenci u Australiji su počeli da se afirmišu na području književnosti uporedo sa pokretanjem časopisa Misli 1952. godine, u kojem su, u početku pre svega duhovnici objavljivali kratku prozu, većinom po ugledu na mohorjanke. Usledio je, pored drugih neknjiževnih listova, časopis Vestnik sa povremenim objavljivanjem kratke proze ljubavne sadržine i emotivnih opisa odlaska iseljenika iz domovine. Tokom prve decnije – do izlaska prve slovenačke knjige u Australiji, pesničke zbirke Berta Pribca 1962. godine – poezija nije izražavala ozbiljnije književne ambicije. Druga zbirka Pribčeve poezije, objavljena je 1973. godine, a 1979. je pokrenut Avstralski Slovenec, u kojem su počeli da objavljuju Jože Žohar i Danijela Hliš. Na podsticaj pesnikinje i urednice Pavle Gruden, 1982. pokrenut je književni časopis Svobodni razgovori, nekoliko godina kasnije taj časopis je postao glasilo SALUK-a (Slovenačkoaustralijskog književnoumetničkog kružoka). Tu su se već pomenutim pesnicima pridružili Cilka Žagar i Peter Košak. Svi su svoje delo predstavili čitaocima i u samostalnim pesničkim zbirkama, Košak osamdesetih godina, Pribac (sa svojom trećom zbirkom), Grudnova, Žagarjeva, Hliševa i Žohar devedesetih i kasnije. Njihova lirika predstavlja kvalitetno jezgro književnog stvaranja Slovenaca u Australiji, koji su u svojoj novoj domovini već do 1996. objavili više od sedamdeset samostalnih knjiga. U najvažnije slovenačkoaustralijske pesnikinje i pesnike, koji objavljuju pre svega na engleskom jeziku, spadaju Michelle Leber i Danijela Hliš, a u prozne pisce Ivan Kobal i Janko Majnik. U Aziji i Africi nema većih slovenačkih zajednica, odande se javljaju pre svega pojedinačni misionari, koji svoje priloge objavljuju u slovenačkim katoličkim časopisima, u domovini i rasejanju. S književnoestetske tačke gledišta ističu se pokojni Jože Cukale iz Indije i Vladimir Kos iz Japana. Pesnik Kos, koji je svoje delo objavio u trinaest zbirki, uvrštava se u sam vrh slovenačke emigrantske poezije.
Neki posleratni iseljenici su se ustalili u evropskoj emigraciji. Književno najvažniji su hrišćanski pesnici i pisci, Vinko Beličič i Stanko Janežič, koji su stvarali u Trstu, kao i Vladimir Truhlar i Rafko Vodeb, koji su delovali u Rimu. Početkom pedesetih godina u Nemačku je emigrirao uspešni pripovedač Igor Šentjurc, koji je objavio na nemačkom 23 izrazito omiljena romana – neki su prevedeni na razne evropske jezike. Na oba jezika, slovenačkom i nemačkom, pišu, odnosno pisali su, posleratni autori u emigraciji Venčeslav Šprager i Maruša Krese u Nemačkoj, pesnikinja Tea Rovšek – Witzemann u Beču, kao i pokojna pesnikinja i književnica Milena Merlak Detela i njen muž Lev Detela, koji su u Beč emigrirali 1960. godine. Kao i uspešna dvojezična spisateljica Maruša Krese (nakon teške bolesti preminula je januara 2013), koja je 2008. godine dobila važnu slovenačku književnu nagradu Fabula, i Detela se najpre afirmisao na nemačkom govornom području, a u poslednje vreme prilično i u okviru slovenačke matične kulture.
Među posleratnim emigrantskim autorima u Francuskoj danas su u Sloveniji najpoznatiji fotograf, filozof, esejista, predavač i publicista Evgen Bavčar, kao i čitaocima veoma omiljena dvojezična spisateljica Brina Svit (pravo ime: Brina Švigelj Merat). Njeni romani se najviše objavljuju u Francuskoj i Sloveniji, između ostalog i u elitnoj francuskoj izdavačkoj kući Gallimard, a prevedeni su i na druge jezike. Naravno da među vodećim slovenačkim književnicima postoji određen broj onih koji su kraće ili duže vreme živeli u inostranstvu, ali ih zbog njihove više-manje neprekidne vezanosti za matične izdavačke programe nismo ubrojali u književnike u emigraciji.
U doba socijalizma u Sloveniji je bilo više neuspešnih i nešto manje uspešnih pokušaja prokošenja duhovnom genocidu, koji je iz slovenačkog matičnog prostora skoro sasvim izbrisao svest o postojanju, književnom stvaranju i drugom kulturnoumetničkom delovanju posleratne slovenačke emigracije. Poslednjih nekoliko godina pred osamostaljenje Slovenije književno i kulturno nasleđe slovenačkih političkih begunaca i kasnijih emigranata nakon Drugog svetskog rata postepeno je sve više prodiralo u kulturnu svest matičnih Slovenaca. Na prelomu milenijuma, slovenačka književnost u emigraciji konačno je na odgovarajući način kanonizovana – objavljivanjem kompletnog književnoistorijskog pregleda, ubedljivim uključenjem u opšte književnoistorijske preglede slovenačke književnosti, ali i upisivanjem u slovenački književni leksikon i neke srednjoškolske književne udžbenike.
Prevela sa slovenačkog: Ana Ristović